STAPAR – NAJVEĆE SRPSKO SELO U BAČKOJ

Stapar je selo udaljeno desetak kilometara južno od Sombora). Nastao je na mestu srednjovekovnog naselja Sentpal (Sv. Pavle), koje se beleži u Bačkoj županiji još krajem XII veka. U tursko vreme, na ovom mestu se nalazilo naselje Pavlovci, u kome je 1570. g. zabeleženo 12 srpskih porodica. Na Stapar se verovatno odnosi zapis o selu Czápor iz spiska poseda Kaločke nadbiskupije, sačinjenog četrdesetih godina 17. veka, a kasnije pogrešno datiranog u 1543. godinu. Krajem 17. veka, u spisku opustelih bačkih sela, navedeno je i selo Czapar, na čijem se mestu nalazila komorska pustara, koja je sa imenom Sztapare, zapisana na spisku poseda u Bačkoj, početkom poslednje decenije 17. veka. Stapar je 1702. g. među 28 pustara koje su dodeljene somborskim graničarima, a nakon razvojačenja Sombora (1745), ponovo je pripao Komorskoj upravi.

U opisu pustare Stapar iz 1746. g. navodi se da je udaljena od Sombora dva časa i da na pustari postoje ostaci crkve, tekuće vode i uređeni salaši somborskih graničara. Ovde je moglo da se naseli 50 domaćina i da bude zasejeno 325 njiva jesenjih, a 140 njiva prolećnih useva (po 40 njiva ječma i zobi i po 30 prosa i kukuruza). Pašnjaci su mogli da ishrane 300 grla stoke, a livade su davale 450 plastova sena. Procena godišnjih prihoda iznosila je 422 forinte i 15 krajcera, a vrednost pustare procenjena je na 8.445 forinti.

Ovde je u proleće 1752. g. naseljeno srpsko stanovništvo iz obližnjih podunavskih naselja Bokčinović i Vranješevo, koje je silom preseljeno zbog gusarenja po Dunavu, davanja utočišta razbojnicima i suprotstavljanja županijskim vlastima. Posle preseljenja, Staparci su dobili garancije komorskog administratora barona Redla da će zemlju dobiti u doživotni posed i da ih ubuduće državne vlasti neće uznemiravati. Iz Bokčinovića su preseljene 103, a iz Vranješeva 73 porodice. Desetak godina kasnije (1763) doseljen je u Stapar i deo srpskih porodica sa pustare Đurić, ranijim poreklom iz naselja Sentivan Prigrevica (većina Prigrevčana Srba bila je preseljena u Sivac). Iz Bokčinovića su, osim ostalih, preseljeni preci današnjih staparskih porodica: Abadžin, Aprelić, Baćinski, Bajčetić, Božin, Brankov, Budimac, Budišin, Volić, Đurđev, Živković, Zavišin, Zarić, Ivkov, Katanić, Katić, Kovačev, Kuljanski, Kurucić, Lazić, Lukić, Marić, Marković, Matić, Mrđanov, Mucić, Nagulov, Nedić, Nudić, Pavkov, Panić, Parabucki, Pejin, Petrović, Stakić, Stojakov, Stojaković, Stojšić, Subotin, Trifunov, Trnjakov, Ćurčić i Civrić. Iz Vranješeva su poreklom preci staparskih porodica Bojanić, Vračarić, Vučenov, Gavrilović, Danguzov, Jerković, Josić, Kojin, Ljubišić, Marcikić, Miletin, Milošev, Mirković, Mrđanov, Nikačev, Nikolić, Plužarev, Popović, Simin, Stokanov, Trnjakov i Ćirić. Iz Sentivana Prigrevica, odnosno sa pustare Đurić, naseljeni su preci porodica Beljčev, Danilov, Jerković, Maksimović, Madžarev, Miovanov, Milošev, Pantelinac, Popović (druga grana), Rajić, Stojakov (druga grana), Stojšić (druga grana), Tomić i Čupić.

Uskoro su ataru Stapara priključeni i atari okolnih pustara Salašić, Samotvorica, Oblica, a delimično i Preradović.

Staparci su se tada bavili stočarstvom i imali su stada u kojima je ukupno bilo preko 40.000 ovaca. Već 1769. g. selo je imalo 211 kuća i malu crkvu, sa četiri pravoslavna sveštenika. Današnja crkva Vavedenja Bogorodice sagrađena je 1766, a osvećena 1776. godine. Njen ikonostas je naslikao znameniti srpski ikonopisac Jakov Orfelin 1790. godine. Jedan vek kasnije (1863) sagrađena je i crkvica Uspenja Presvete Bogorodice na staparskoj vodici pored reke Mostonge.

Prema podacima popisa, 1787. g. u Staparu je 310 kuća i 2.384 stanovnika, a 1828. g. ovde su popisane 434 kuće i 3.040 stanovnika. Godine 1850. g. u Staparu je već 5.324 stanovnika i u to vreme ovo naselje je najveće srpsko selo u Bačkoj.  Popis iz 1900. g. beleži u selu 1.061 kuću i 5.571 stanovnika (94,56% Srba; 3,61% Nemaca; 1,53% Mađara). Stapar je tada bio na svom demografskom vrhuncu, nakon čega je broj žitelja u stalnom opadanju. Popis iz 2011. g. u Staparu beleži 3.282 stanovnika.

Godine 1805. g. atar Stapara prostirao se na 20.520požunskih jutara (požunsko jutro je zahvatalo oko 1.200 kvadratnih hvati).

Sačuvan je opštinski pečat Stapara iz 1792. g. bio je okruglog oblika, prečnika 22 mm, i imao je u središtu ralo i crtalo, iznad kojih je stojala kruna. Sa desne strane ispisano je latiničko slovo S, a sa leve P (verovatno u značenju: Staparski pečat). Po rubu pečata nalazila se kružna palmina grana. Sličan je bio i drugi opštinski pečat Stapara, iz 1807. i 1812. godine (javlja se i na dokumentima iz 1849), okruglog oblika i prečnika 30 mm, na kome se, takođe, nalaze ralo i crtalo, a između njih klas pšenice. Iznad njih je kruna, a sva znamenja uokvirena su u donjem delu palminom granom, a u gornjem ukrasnim lukom, iznad koga je ispisan natpis: CZTAPAR (Stapar). Godine 1856. korišten je još jedan opštinski pečat Stapara, ovalnog oblika i veličine 27 x 29 mm. U njegovom središtu nije bilo znamenja, osim što je u donjem delu bila ispisana godina (1850), a predanje govori da Staparci, kad već nisu mogli da stave u središte pečata grb Vojvodstva srpskog, nisu stavili ni austrijskog carskog dvoglavog orla. Okolni natpis ispisan je ćirlicom i na srpskom jeziku, Vukovim pravopisom: ПЕЧАТ ОБШТИНЕ СТА[РО] СТАПАРСКЕ. Iz 1877. g. potiče otisak pečata staparske pravoslavne crkvene opštine, okruglog oblika i prečnika 33 mm, na kome je, u unutrašnjem krugu, prikazana scena uvođenja Bogorodice (kao devojčice) u hram. Okolni natpis ispisan je ćiriličkim pismom i na slavenosrpskom: ПЕЧATЬ ХРАМА. СТ. ВОВЕД. ЦЕРКВЕ СТАПАРСКIA.

Tokom Mađarske revolucije 1848/49. g. proradila je kod dela Staparaca predačka gusarska krv, te su više puta organizovane grupe iz Stapara (i Sivca) pljačkale Sombor u vreme međuvlašća.

Godine 1873. osnovana je u Staparu Srpska čitaonica, a od 1895. g. postoji i železnička stanica, na pruzi Sombor-Novi Sad. Na velikoj narodnoj skupštini u Novom Sadu 1918. g. učestvovalo je pet žitelja Stapara. Elektrifikacija sela započela je krajem dvadesetih godina 20. veka.

Stapar na slici s početka 20. veka

Stapar je podario nekoliko izuzetno značajnih imena srpskoj kulturi (zakonopisac i projektant Nikola Stanković, muzičar Stevan Bačić Trnda, arhimandrit Visarion Stakić, književnik Miroslav Josić Višnjić i istoričar književnosti Radivoj Stokanov, a staparski đak bio je i istoričar umetnosti Dinko Davidov).

Stapar je nadaleko danas poznat po izradi autentičnih ćilima, po tradiciji koja potiče još iz 18. stoleća. Staparke tkaju ćilime tzv. “tehnikom klečanja”, u kojoj se dobijaju ćilimi sa dva lica (ne postoji naličje). Na ćilimima preovlađuju cvetni motivi, a najčešće se prave u veličini 2 x 2 metra. Staparski ćilimi, uz pirotske, spadaju u red najpoznatijih srpskih ćilima. U 18. i 19. veku u Staparu je bila razvijena i tehnika slikanja ikona na staklu, pa je postojala čitava “staparska škola” ove vrste umetnosti.

                                                                                                                              Milan Stepanović