Krajem decembra 1746. g. Bačka županija je, na traženje Ugarske dvorske kancelarije, odlučila da popiše somborske graničare, kojih je u gradu bilo četiri petine od ukupnog broja stanovnika. Kada je 1. novembra 1745. g. Sombor, nakon gubitka statusa vojničkog šanca, zvanično došao pod nadležnost Bačke županije i Kraljevske komore, Somborci su pokrenuli postupak elibertacije i poslali svoje izaslanstvo na pregovore u Beč, sa ciljem da za Sombor obezbede dobijanje privilegovanog statusa slobodnog i kraljevskog grada (ovaj poduhvat uspešno će biti završen 17. ferbuara 1749).
Županija i Komora želele su da načine tačan popis doskorašnjih graničara radi razreza poreza (kontribucije), koji Somborci nisu hteli da plaćaju dok se na završe pregovori o budućem statusu grada. Zbog popisa su 10. januara 1747. g. u Sombor došli predsednik i članovi popisne komisije, ali su naišli na zatvorenu opštinsku kuću. Nekoliko desetina Somboraca, koji su se nešto kasnije okupili, obavestili su županijske činovnike da ne prihvataju njihovo naređenje, kao i da popisivače neće puštati u svoje kuće dokle god traju pregovori somborskih izaslanika u Beču. Predsednik komisije bezuspešno je pokušao da prisutne Somborce umiri i da im objasni da oni više nisu graničari. Potom su im županijski predstavnici, očito ne poznajući dobro narav graničara, zapretili oduzimanjem oružja i dovođenjem dve čete vojnika koje će ih pokoriti, čime su samo izazvali njihov prkos, te im je odgovoreno da popis neće obaviti, pa makar doveli i hiljadu vojnika (posebno je nasilan i grub prema predstavnicima županije bio poručnik Mijo Bokerović, koji je vikao na njih i zahtevao da odmah napuste Sombor). Županija je, zbog nemogućnosti popisivanja, privremeno odustala od planiranog popisa i o tome izvestila Dvorsku kancelariju. Somborci su o nameri Bačke županije da popiše graničare izvestili svoje izaslanike u Beču, koji su odmah poslali molbu carici da županija ne uznemirava grad tokom trajanja pregovora o njegovom statusu. Ujedno, trojica izaslanika (Martin Parčetić, Atanasije Stojšić i Stepan Karalić) obećali su pismom sugrađanima, od 14/25. januara 1747. godine, da će činiti sve što mogu kako bi se ubrzalo rešenje o statusu grada, ali su ih i savetovali da budu taktičniji i strpljiviji sa varmeđašima (predstavnicima županije), te da slobodno mogu da im odgovore onako kako misle, ali da ne prave bunu i ne započinju kavgu, nego da im sve kažu lepim manirom (i savetnik Johan Matolaj dodao je u post skriptumu pisma kako moli za Boga da ne bude koja buna ili krvoproletije).
Namera županije da popiše i oporezuje Somborce, kao i dugo čekanje na rešenje njihovog konačnog statusa, doveli su među doskorašnjim graničarima napetost do usijanja, pa i do ivice oružane pobune, što su njihovi izaslanici obazrivo i odmereno smirivali (prvi nemiri u gradu započeli su nekoliko meseci ranije, u oktobru 1746. godine, kada su županijske vlasti, zbog optužbi za jatakovanje razbojnicima, uhapsile somborskog zastavnika Trifuna Lukića i pravoslavne sveštenike Jovana i Simeona Ferenčevića). Na smirivanje stanja uticale su i dobre vesti koje su uskoro usledile, o zvanično izraženoj volji i nameri carice da, uz postavljene uslove, izađe u susret želji Somboraca za elibertaciju grada.
Somborska opština zvanično je 1. marta 1747. g. zatražila od Ugarskog namesničkog veća odlaganje novog popisa i on je bio privremeno odložen, ali već 17. marta ponovo je stigla naredba iz Požuna da popis treba obaviti i poslati ga Dvorskoj kancelariji, što je ponovljeno i u naredbama od 28. aprila, 4. maja i 20. juna 1747. godine. Umireni dobrim vestima iz Beča, Somborci su konačno pristali na popis, koji su do 20. juna 1747. g. obavili županijski načelnik Đerđ Kereškenji i jurasor Jovan Čupor. Popisom je obuhvaćeno 478 domaćinstava (71 manje nego na Redlovom popisu iz jula 1746), a zapisane su 723 1/2 poreske glave (polovinom poreske glave smatrane su udovice koje su vodile domaćinstvo nakom smrti muža). Osim graničara, popisano je poimenično, bez navođenja imovine, 14 grčkih trgovaca i jedan sarajevski ćurčija (svi su bili turski državljani). Ukupan porez razvojačenim žiteljima Sombora određen je u iznosu od 7.987 forinti i 83 denara, od čega je za kontribuciju bilo određeno 5.360 forinti i 26 denara, a za županijski porez 2.627 forinti i 57 denara. Ovim županijskim popisom zabeležen je vidno manji broj marve u posedu Somboraca nego u komorskom popisu iz jula 1746. godine (prikrivanje pravog stanja imovine nije bila nova pojava, pa su tako činili i očevi i dedovi Somboraca na popisima s kraja 17. i s početka 18. veka).
Izgleda da je to prikrivanje pravog stanja imovine postalo jasno i višim vlastima, pa je 19. septembra 1747. g. iz Požuna naređeno da se popis ponovi, prema prethodnom planu. To je i učinjeno 10. novembra 1747. godine i taj popis se svojim rezultatima znatno razlikovao od prethodna dva činjenicom da znatnijih prikrivanja ovaj put nije bilo. Može da se pretpostavi da su razlozi za to bolja priprema popisivača, ili, što je verovatnije, atmosfera izvesnosti koja je zavladala među Somborcima nakon što je carskom objavom iz maja 1747. g. najavljena spremnost vladarke da Sombor uzdigne u rang slobodnih i kraljevskih gradova, posle adekvatne uplate u carsku blagajnu. Uvereni u uspeh svog poduhvata i posvećeni prikupljanju sredstava za elibertaciju, Somborci verovatno više nisu marili za poteze županije i nisu u novom popisu videli razlog za prikrivanje. Tako je u novembarskom popisu iz 1747. g. zabeleženo 605 graničarskih domaćinstava, sa 960,5 punoletnih poreskih glava (upisani su po prvi put i pravoslavni sveštenici iz graničarskog staleža, ali bez naznačene imovine). Većina stavki novembarskog popisa bila je višestruko veća od iskazanih na popisu iz juna iste godine (procentualno, volova za jaram bilo je na novom popisu 117,5% više, volova na pustarama 318%, konja za vuču 46,60%, konja na pustarama 304,30%, krava muzara 50,18%, krava na pustarama 320,60%, ždrebadi 482,80%, junadi 268,24%, svinja 63,80%, ovaca 215,30% košnica 358,50%, urni vina 938,24%, roda pšenice 227,90%, ječma 269,60%, zobi 115,35%, prosa 616,60%, sirka 173,90% i kukuruza 531,89% više; zanatlija je bilo više za 64,30%, stočnih veletrgovaca za 61,54%, običnih trgovaca za 150%, a kovačnica za 441,17%).
Kako bi se dobio celovit uvid u dva županijska popisa razvojačenih Somboraca, organizovana sa svega nekoliko meseci razlike (krajem juna i početkim novembra 1747. godine), predstavljamo njihove rezultate u tabelarnom prikazu:
|
Opis |
Popis od 20.06.1747. |
Popis od 10.11.1747. |
| Broj vojničkih domaćinstava | 478 | 605 |
| Ukupan broj poreskih glava | 7231/2 | 9601/2 |
| Volovi za vuču | 796 | 1.731 |
| Konji za vuču | 862 | 1.264 |
| Krave muzare | 821 | 1.233 |
| Trogodišnja ždrebad na pustarama | 35 | 204 |
| Trogodišnja junad na pustarama | 444 | 1.635 |
| Volovi na pustarama | 161 | 673 |
| Konji na pustarama | 209 | 845 |
| Krave na pustarama | 588 | 2.473 |
| Svinje | 1.180 | 1.933 |
| Ovce | 3.447 | 10.868 |
| Košnice | 872 | 3.998 |
| Urne vina | 2611/2 | 2.715 |
| Rod pšenice (u pož. merovima) | 15.813 | 51.855 |
| Rod ječma (u pož. merovima) | 3.144 | 11.625 |
| Rod zobi (u pož. merovima) | 3.256 | 7.012 |
| Rod prosa (u pož. merovima) | 6411/2 | 4.597 |
| Rod sirka (u pož. merovima) | 1.409 | 3.859 |
| Rod kukuruza (u pož. merovima) | 323 | 2.041 |
| Stočni veletrgovci | 13 | 21 |
| Trgovci | 4 | 10 |
| Zanatlije | 28 | 46 |
| Mlinovi (suvaje) | 1 | 1 |
| Pivnice (pecare) | 1 | 1 |
| Kovačnice | 41/4 | 23 |
Objašnjenje: požunski merov iznosio je 51,2 kg žitarica u zrnu, a urna je bila mera zapremine za vino koja je iznosila 24 litre. Poresku glavu predstavljao je punoletni muški starešina domaćinstva, a pola poreske glave, kako je već navedeno, predstavljale su udovice koje bi vodile domaćinstvo nakon smrti supruga.
Možemo biti skoro sigurni da ni na drugom popisu nisu u potpunosti izražene stvarne količine prinosa od žitarica, niti pravi broj marve u posedu Somboraca, ali taj popis svakako daje bolji uvid u imovinsko stanje ovdašnjih graničara i donekle objašnjava njihovu hrabrost da uđu u proces elibertacije sa spremnošću na velike materijalne žrtve kako bi dobili željeni status.
M. S.
[Tekst iz monografije Milana Stepanovića “Vizija slobode – elibertacija Sombora 1745-1749”]
