Carica Marija Terezija potpisala je 17. februara 1749. g. u Beču carsku diplomu – Povelju slobodnog i kraljevskog grada Sombora. Četiri sedmice kasnije, 17. marta, Ugarska dvorska kancelarija potvrđuje da je komorsko mesto Sombor uzdignuto u rang slobodnih i kraljevskih gradova, te upućuje da se svečana diploma preda predstavnicima Sombora.
Carsku povelju preuzeli su u Beču somborski predstavnici Mihailo Bokerović, Avram Rašković i Atanasije Stojšić, posle čega su brodom, ploveći Dunavom, krenuli prema Somboru. Iskrcali su se 27. marta 1749. g. na dunavskom pristaništu u obližnjem selu Monoštoru i najavili svoj dolazak, pa ih je ispred ulaza u grad, po susnežici, svečano dočekao Nikola Parčetić, privremeni gradski sudija, sa banderijom od 40 konjanika – doskorašnjih graničarskih husara, kao i sa sveštenstvom obe veroispovesti i mnoštvom žitelja grada. Uz zvuke bubnjeva i trubi povorka je krenula ka gradu, na čelu sa izaslanicima koji su nosili carsku Povelju, štićenu čuvarima sa dva isukana mača. Sledile su ih dve kolone konjanika, na čijem su čelu jahali zastavnici Stanoje Radišić i Marko Bogišić, u pratnji brojnih građana. U gradu ih je dočekao i postrojen špalir pešadije. Povelja je pronesena ulicama grada, po kojima je okupljen narod kličući pozdravljao prolazak povorke, a radostan događaj objavljivala su crkvena zvona sa tornjeva dve pravoslavne i jedne katoličke crkve, kao i po šest pucnjeva iz merzera (artiljerijskog oruđa kratke cevi i velikog kalibra, napunjenog za ovu priliku crnim barutom i zemljom). Oko pet časova popodne Povelja je uneta u veliku dvoranu opštinske kuće, gde su je privremeni gradski sudija i trojica senatora smestili u zaseban novi orman, određen za tu namenu. Danonoćno su je čuvala po dva stražara, u svečanim uniformama i sa iskukanim sabljama, smenjujući se na straži.
Ostalo je da se još sačeka dolazak carsko-kraljevskog izaslanika, koji je trebalo da Sombor svečano i zvanično proglasi za slobodan i kraljevski grad. Za izaslanika (komesara) carice i kraljice Marije Terezije pri instauraciji (ustanovljenju ili proglašenju) Sombora za slobodan i kraljevski grad, imenovan je Johan Jozef Koler, savetnik Kraljevske komore, koji je uživao ličnu naklonost i poverenje vladarke. Obaveštenje o tome poslato je u Sombor 26. marta 1749. godine, sa naređenjem da visokom gostu bude dodeljen odgovarajući smeštaj, kao i da mu se priredi svečan doček, posle koga će biti otpraćen do svog konaka. Njegove naredbe morale su biti bespogorovorno izvršene, a dnevnice za izaslanika i njegovog pomoćnika, kao i svi drugi troškovi, trebalo je da budu isplaćeni iz somborske gradske blagajne.
Somborci su pred carsko-kraljevskog izaslanika i komesara Kolera uputili konjičku pratnju, koja ga je 22. aprila 1749. g. dopratila do atara Sombora, gde ga je sačekala banderija kojom je komandovao Martin Parčetić i koja je Kolera, u pratnji okupljenog naroda, uvela u grad. Na prostoru kasnije konjske pijace (budući Vidovdanski trg) komesara i njegovu pratnju sačekao je velik broj žitelja grada, sa sveštenstvom obe veroispovesti i počasnom četom pešadije, kojom je komandovao Jovan Živojnović i koja je, u znak dobrodošlice, ispalila tri plotuna iz pušaka. Gost je posle toga dopraćen do opštinske kuće gde ga je u ime grada pozdravio Nikola Parčetić, a komesar Koler zahvalio se na dobrodošlici i izrazio nadu da će čin instauracije Sombora proteći u najboljem redu i na opšte zadovoljstvo, što je propraćeno burnim odobravanjem okupljenog naroda. Potom je gost ispraćen do franjevačkog manastira (današnjeg Župnog dvora), gde je na prvom spratu južnog krila (zapadno još nije bilo sagrađeno) dobio lepo uređen smeštaj, sa dvostrukom počasnom stražom u hodnicima prizemlja i sprata franjevačkog zdanja. Sa Komesarom Kolerom u Sombor su stigli i članovi Kraljevsko-komorske komisije, koji su, tokom narednih dana, imali obavezu da ustroje gradsku vlast, predstavnička tela i administraciju, kao i da donesu prvi Statut slobodnog i kraljevskog grada Sombora.
Sutradan, 23. aprila, u jutarnjim časovima, komesar Koler održao je u manastirskoj trpezariji savetovanje sa predstavnicima grada oko detalja svečanosti proglašenja Sombora za slobodan i kraljevski grad, a dao je nalog i da se izvrše pripremne radnje za izbor članova budućih gradskih tela. Nakon toga je, u katoličkoj crkvi, otac Jeronim Lipovčević iz Požege, generalni lektor teologije franjevačkog manastira u Budimu, služio svečanu misu sa responzorijom sv. Antuna Padovanskog.
Svečana instauracija 24. aprila 1749. godine
Na dan Svetog Đorđa, ratnika i velikomučenika, u četvrtak, 24. aprila 1749. godine, okupili su se, pred opštinskom kućom, brojni i svečano obučeni žitelji Sombora (mada se u većini katoličkih zemalja praznik Sv. Đorđa proslavlja 23. aprila po novom kalendaru, isto kao i u pravoslavnim crkvama, ali po starom kalendaru, u kraljevinama Češkoj i Ugarskoj rimokatolici ovaj praznik obeležavaju dan kasnije – 24. aprila).
U osam časova, prema franjevačkom manastiru i rezidenciji komesara Kolera, krenula je velika povorka na čijem čelu se nalazio Nikola Parčetić, noseći Elibertacionu povelju, praćen počasnom stražom, sveštenstvom obe veroispovesti, najuglednijim građanima, naoružanim vojnicima (graničarima) i ostalim žiteljima, uz prodorne zvuke truba i bubnjeva. Povelja je unesena u franjevački manastir, u kome je dvorana, odnosno trpezarija bila svečano ukrašena, sa posebno uzdignutim prestonim mestom namenjenim za komesara Kolera, kakvo je za njega bilo pripremljeno i u samoj Franjevačkoj crkvi. Potom su se svi zajedno uputili u crkvu, na čijem je ulazu, prilikom pojave komesara Kolera, otpevana tradicionalna himna Veni Creator Spiritus (Dođi, Duše Presveti), uz istovremeno pucanje iz pušaka, merzera i prangija ispred crkve. Unutar crkve skromnih dimenzija, uz komesara Kolera i njegovu pratnju, prisutni su bili drugi ugledni gosti i domaćini obe veroispovesti. Nakon što je otac Luka Čilić, generalni lektor teologije iz budimskog franjevačkog manastira, otpevao zavet Duhu Svetom, svi su se vratili u manastirsku trpezariju na još jedan dogovor sa komesarom Kolerom oko pripreme predstojeće svečanosti.
Konačno, prešlo se i na samu svečanost proglašenja Sombora za slobodan i kraljevski grad. Kada su svi prisutni zauzeli svoja mesta, u najvećoj tišini obratio im se komesar Johan Jozef Koler sledećim rečima: „Pošto je nekadašnji vojni šanac Sombor od 1745. godine, na osnovu zakonskog člana 18 iz 1741. godine, stavljen pod jurisdikciju Bačke županije, Njeno veličanstvo, naša uzvišena vladarka, na osnovu ratnih podviga i na izričitu molbu žitelja Sombora, milostivo je uzdiglo ovo junačko mesto na stepen slobodnog i kraljevskog grada i privilegovanu diplomu ovom gradu blagonaklono je odobrila. Shodno tome, po pravilniku slobodnih i kraljevskih gradova, za njegovo uređenje – instauraciju, ustanovljenje magistrata i ostalih službeničkih mesta, rešilo je da u spomenuti grad delegira i pošalje svog savetnika u svojstvu komesara, o čemu su od carskog Dvora poslata akreditivna pisma ovom gradu i predlažem da gospodin beležnik ista pročita, da to svi jasno razumeju i zadrže u sećanju.“
Nakon što je beležnik Andrija Ribenji javno pročitao akreditive komesara Kolera, on je nastavio govor:
„Ni najmanje ne sumnjam u to da je narod shvatio šta je Njeno veličanstvo ovim pismom htelo i želelo, te da je meni poverilo da u svojstvu kraljevskog komesara obavim svečani čin instalacije. Ali, pre nego što bih to otpočeo, potrebno je da građani i stanovnici ovog grada, koji do sada Njenom veličanstvu i ovom gradu nikakvim građanskim dužnostima, poštovanjem i vernošću nisu bili zaduženi, polože zakletvu na vernost Njenom veličanstvu i ovom gradu, po uzoru na ostale slobodne i kraljevske gradove.“
Posle ovih reči komesara Kolera pristupilo se polaganju zakletve, sa sledećim tekstom: „Ja (ime i prezime) zaklinjem se Bogom živim, svetom i nerazdeljivom Trojicom, Ocem, Sinom i Duhom Svetim, Presvetom Devom Bogorodicom Marijom svima svetima i izabrima božjim, da ću najpre Njenom carsko-kraljevskom veličanstvu, pravedno krunisanoj ugarskoj kraljici Mariji Tereziji, pak svetoj Kraljevini ugarske krune i slobodnom i kraljevskom gradu ovom somborskom u svemu veran građanin biti. Zatim, da ću gospodinu birovu (sudiji), kapetanu i celom Senatu, kao svojim poglavarima, ukazivati dostojno poštovanje i pokornost, i svim snagama svojim nastojaću da doprinesem napretku ovog grada, a njegova prava i povlastice braniću u svakoj prilici i ako primetim nešto što nanosi štetu ili uvredu ovom kraljevskom opštinskom dobru, to ću objaviti birovu i Senatu. Osim toga, u vreme rata ili nemira, po dužnosti ću verno biti na raspolaganju gospodi komandantima tvrđava u Petrovaradinu i Osijeku. Izbegavaću da učestvujem u bilo kakvim opasnim i štetnim prevarama i zaverama, te ću ih, prema tački devet kraljevske diplome, smesta odati, a u slučaju potrebe ovaj grad ću i oružjem braniti. Na posletku, tačno i verno izvršavaću sve što me kao vernog podanika obavezuje u vezi sa unutrašnjim mirom i sigurnosti grada, a u njegovu odbranu priteći ću svim svojim sredstvima i silama, do zadnje kapi krvi. Tako mi Bog, Blažena Devica Marija, svi svetitelji i izabranici božji pomogli“.
Nakon položene zakletve, kraljevski izaslanik je nastavio svoj govor: „Pozdravljam građane koji su položili zakletvu i podsećam ih na to kako je Njeno veličanstvo ovaj pređašnji vojni šanac, a kasnije posed kraljevskog erara, Sombor, milostivo udostojilo uzdizanja u red ostalih slobodnih i kraljevskih gradova svoje Kraljevine Ugarske. Ova carsko-kraljevska milost opširnije je izražena u kraljevskoj Povelji kako bi se bolje i snažnije urezala u srca vernih građana, te kako bi je uslišeni građani, kao i njihovi potomci i naslednici, sa poštovanjem čuvali. Vi ćete iz kraljevske Povelje, koja će biti pročitana i na „ilirskom“ jeziku protumačena, razumeti da ova kraljevska milost nije prolazna i da je pristekla iz majčinske ljubavi i sećanja na učinjene usluge, usled čega je nagradila zaslužne građane ove domovine.“ Tada je na latinskom i srpskom jeziku pročitana Elibertaciona povelja, a zatim je komesar Koler nastavio:
„Obraćam vam se sada, već slobodnim građanima ovog novooslobođenog grada naše domovine. Vi ste, besumnje, isto tako radosno i raspoloženo prihvatili ovu istinsku majčinsku milost i naklonost Njenog carsko-kraljevskog veličanstva, kojom je ona i do sada, na više načina, pokazala koliko ceni i koliko su joj drage vaše vojničke usluge, kojima ste se vi kako rimokatolici, tako i Rascijani grčkog obreda, istakli u borbama kroz sedamdeset i više godina, o svom trošku i svojim oružjem, u različitim vremenima kako onim mirnim, tako i tokom unutrašnje opasnosti, kao i u ogorčenim borbama protiv Turaka, kolikogod su vam to dopuštale materijalne mogućnosti. Primereno ste se pokazali prema Ugarskoj kraljevini i precima Njenog Veličanstva i za vreme poslednjih proteklih ratova – osam punih godina – koji su božjom pomoći nedavno okončani, u kojima ste, pod raznim okolnostima, mestima i vremenima, podnoseći velike žrtve, do kraja istrajali, te ste time dokazali da ste odani građani svoje domovine. Uzevši sve to u obzir, Njeno veličanstvo, u svojoj velikodušnosti, u razmišljanju kako bi vas mudre i oprezne građane učinilo učesnicima ove naročite milosti, da bi i vi i vaše potomstvo imali koristi, priznalo je vaše žrtve i primereno vas nagradilo u želji da bi se time i potomstvo podstaklo i oduševilo za svetli dom austrijski, za posvećenu krunu Ugarskog kraljevstva i za opšte dobro. Zato je Njeno veličanstvo, radi svog ugleda i darežljivosti, snagom svoje kraljevske moći, na temelju prethodno obrazloženih zasluga i na osnovu 17. zakonskog člana iz 1687. godine, dragovoljno potvrdilo sva prava i povlastice, koja su u blagonaklonoj kraljevskoj Povelji opširnije i jasnije izražena, te je Sombor milostivo primilo u red slobodnih i kraljevskih gradova. Stoga vam, dragi građani Sombora, srdačno čestitam što ste udostojeni ove milosti i tome se istinski radujem, a ne manje radujem se i tome što je meni pripala čast da u ime Njenog veličanstva, kao kraljevski izaslanik, izvršim svečanu instauraciju novog slobodnog i kraljevskog grada. Zato vas, zaslužne građane novooslobođenog slobodnog i kraljevskog grada Sombora, kao takve uvodim i potvrđujem, a ovo pak pređašnje vojničko i komorsko mesto Sombor, snagom navedene kraljevske Povelje, proglašavam da se milošću i dobrotom Njenog veličanstva uvrštava i pretvara u slobodan i kraljevski grad Sombor!“
Nakon ovih izgovorenih reči nastalo je opšte oduševljenje, grljenje i međusobno čestitanje prisutnih građana Sombora. Kada se razdraganost prisutnih malo umirila, komesar Koler je završio svoj govor rečima:
„Za sećanje na mene, po drevnom običaju, kao prorok, u hronostičnom distihu, od srca vam kličem: Živeli! I večno kroz potomstvo neka napreduje ovim povlasticama odlikovano građanstvo Sombora!“
Na to su počele da sviraju trube i udaraju vojni bubnjevi, uz pucnjavu prangija i pušaka. Kraljevski izaslanik komesar Koler je još dodao:
„Nakon maločas od srca izraženih želja ja vam sad prijateljski skrećem pažnju na važnost dodele ove kraljevske Povelje. Budite čvrsti i jedinstveni jer su već stari mudraci učili da ljudi treba da žive u zajednici i to ne samo u granicama uzajamnog poštovanja, nego, još više, da budu povezani i u međusobnoj ljubavi i obavezama jednih prema drugima. Primite k srcu ove svete kraljevske reči i držite se stare poslovice da se slogom jačaju male zajednice. Klonite se razdora i cepidlačenja jer svaka vlast koja je u sebi razjedinjena propada. Čuvajte svoju Povelju i svoju slobodu zajedničkim silama i jednodušno, te ne dao Boga da ih usled rascepkanosti izgubite. Ja vas na to najozbiljnije opominjem i ako budete poslušni, obećavam da ću, u budućnosti, svaku vašu opravdanu želju i molbu potpomagati. Ovim završavam“.
Aktivnosti nakon svečanog proglašenja
Po završetku Kolerovog govora ponovo je nastala pucnjava iz pušaka i merzera, i zasvirala je muzika, te se prešlo na izbor članova Unutrašnjeg i Spoljnog senata, glavnog sudije, kapetana, narodnog tribuna i službenika Magistrata, a izabrani kandidati, na čelu sa glavnim sudijom Martinom Parčetićem, položili su posle izbora zakletvu u Franjevačkoj crkvi (više o prvim izborima u narednom poglavlju). Kada je polaganje zakletve prvih gradskih senatora i izbranih dužnosnika završeno, otpevana je ambrozijanska himna „Tebe Boga hvalimo“. Nakon slavlja otpočela je molitva zahvalnosti u crkvi Deus cuius misericordiae non est numerus (Bože, Ti, čije je milosrđe beskrajno), po rimskoj misali, kao i beseda na „ilirskom“ jeziku, koju je izgovorio franjevac Jeronim Lipovčević. Zatim su se začule trube, uz tri pozdrava trubača. Prvo vivat! (živeo!) za Mariju Tereziju, vladarku i kraljicu Ugarske, drugi za komesara Johana Jozefa Kolera, kraljevskog izaslanika, i treći za izabrani Magistrat novoimenovanog slobodnog i kraljevskog grada Sombora. Skup je završen uz veselje i radost celokupnog građanstva, pa se izašlo iz crkve istim redom, a Elibertaciona povelja bila je vraćena jednako svečano kako je i doneta, u trpezariju samostana, a otuda su je građani preneli u opštinsku kuću.
Među gostima svečanosti proglašenja Sombora za slobodan i kraljevski grad, uz kraljevskog komesara Kolera, nalazio se i Ignac Nič, savetnik Kraljevske dvorske ugarske komore; Visarion Pavlović, episkop bački; Antun Knežević, kanonik katedralne crkve u Kaloči; Luka Čilić i Jeronim Lipovčević, glavni lektori teologije u budimskom franjevačkom manastiru, koji su zastupali i franjevačku provinciju Bosnu Srebrenu; franjevac Antun Dežević iz Budima, nekadašnji duhovnik somborskih graničara na ratištima; Petar Latinović, zamenik podžupana Bačke županije; Imre Četej, plemićki sudija Bačke županije; major Marko Marković, bivši kapetan somborskog šanca, tada glavni zapovednik straže na Potiskoj granici; Franc Jozef Redl, savetnik i administrator komorskih poseda u Bačkoj i Sremu; N. Segendorf, kapetan Palfijeve regimente, sa više oficira istog puka itd. Uz zvanice su bili i somborski pravoslavni prota Veselin Beljanski, sa 15 sveštenika ovdašnje Svetođurđevske i Svetopretečeve crkve, a od ovdašnjih franjevaca otac Antonije Pečujac, starešina somborske franjevačke rezidencije i administrator rimokatoličke župe, Pavle Tuškan, vikar (zamenik starešine), i Filip Katić, ilirski propovednik franjevačke rezidencije u Somboru.
U manastirskoj trpezariji za sve uzvanike i viđenije domaćine poslužen je, oko dva časa popodne, svečani ručak, tokom koga je svirala muzika, dok su spolja odjekivali slavljenički pucnji. Komesar Koler postarao se da se među gostima na ručku, u dva maha, prikupljaju prilozi za ovdašnje crkve (prikupljeno je 50 forinti za katoličku i devet forinti za pravoslavnu crkvu). Istovremeno, somborskim ulicama vođen je okićen ugojen vo, koji je potom pripremljen za ražanj (sa rogovima i glavom), a kada je ispečen, odnet je na kocu pred komesara i izaslanika Kolera, posle čega je meso razdeljeno brojnim građanima. U isto vreme, na glavnom gradskom trgu, pored Svetođurđevske crkve, bila su postavljena i četiri velika bureta, u koja je ukupno bilo natočeno 28 urni vina (ili 672 litra), što su Somborci bez ikakve nezgode, srećno ispili, kako beleži franjevački hroničar. Ipak, burno narodno veselje uz muziku i pucnjavu, nije se, kako navodi zapisnik Magistrata, pretvorilo u obesne izgrede, te je dan pun velikih uzbuđenja mirno završen (mada je u zvaničnom zapisniku istaknuto da obesnih izgreda nije bilo, drugi izvornici navode da su se, uz muziku i pucnjavu prangija, ispijale čaše vine jedna za drugom, pa su u veselom raspoloženju, zagrejani dobrim vinom, Somborci prvo polupali sve čaše, te su posle toga vino pili iz bokala, krčaga, lonaca i ostalog posuđa, koje je uskoro takođe žrtvovano slavljeničkim porivima novoproglašenih građana. Kako čaša i posuđa više nije bilo kod somborskih grnčara, poslata su dvoja kola u Baju po nove čaše i bokale, da bi veselje moglo da bude nastavljeno).
Već sutradan, 25. aprila, održana je sednica novoizabranog Magistrata (Unutrašnjeg senata) kojom je rukovodio komesar Koler i na kojoj su određene godišnje plate gradskih senatora i činovnika, te je propisana učestalost sednica Magistrata (najmanje tri puta mesečno), sa kojih članovi nisu smeli da izostaju bez valjanog razloga i opravdanja, a odlučivalo su i o davanju u zakup manjih regalnih prava (krčmi, mesnica, suvaja, vašara i pijaca), kao i zakupu isključivog prava (monopola) na prodaju soli i duvana, zakup ribolova itd. (neka od ovih prava odmah su zakupili sami članovi Magistrata ili tek imenovani viši činovnici).
Usledila je i sednica od 29. aprila, na kojoj su doneti zaključci o naplaćivanju kupoprodajnih taksi, globa i desetka od useva i marve. Nakon sednice, komesar Koler je podneo članovima Magistarta prvi Statut grada, koji je pročitan na narodnom jeziku i prihvaćen. Komesar je sutradan ujutro, 30. aprila, svečano ispraćen iz Sombora, koji je tako stupio na prag građanskog društva, u novu epohu svoje istorije.
[Tekst je preuzet iz monografije Milana Stepanovića “Vizija slobode – elibertacija Sombora 1745 – 1749” (Sombor, 2023).]
