Duhovni život pravoslavnog stanovništva na prostoru zapadne Bačke bio je vekovima blisko vezan sa manastirom Vavedenja Presvete Bogorodice u Bođanu, kraj istoimenog sela, južno od Sombora. Manastir je 15 km udaljen od Bača, u pravcu zapada, prema Dunavu. Danas manastirski kompleks čine crkva, kapela, konaci i ekonomski objekti.
Bođanski manastir osnovan je 1478. godine, u vreme ugarskog kralja Matije. Predanje govori da ga je podigao trgovac Bogdan iz Dalmacije, koji je u Bačkoj boravio zbog trgovine, pa se, obolevši od očiju, našao na mestu današnjeg manastira. Tu se nalazio izvor lekovite vode u kome se Bogdan umio, posle čega se pomolio i zavetovao da će, ako mu se povrati vid, na tom mestu podići crkvu posvećenu Bogorodici. Kada mu se zdravlje povratilo, Bogdan je, uz pomoć srpskog vojvode Dmitra Jakšića, dobio saglasnost kralja Matije da podigne crkvu, sagradi manastirske ćelije i obezbedi imanje za izdržavanje monaha. Prvi iguman manastira bio je jeromonah Nikanor, postrižnik manastira Resave.
Manastir je postojao i 1540. godine, o čemu svedoči zapis u rukopisnom Psaltiru, koji je te godine u Bođanu prepisao jeromonah Jeronim, postrižnik ovog manastira. Turci su, prilikom konačnog osvajanja Bačke 1541. godine, bođanski manastir razorili do temelja, a obnovio ga je 1565. g. iguman Vasilije Požarevljanin, koji je, kod Topol-paše u Baču, izmolio pravo da na mestu nekadašnjeg manastira podigne novu crkvu i da manastir ponovo dobije svoje nekadašnje posede i slobode. Nova crkva bila je sagrađena od drveta jer turske vlasti nisu dopustile da bude podignuta zidana. Manastirski posedi (oranice i vinogradi) nalazili su se i u somborskoj, u i bačkoj nahiji (u ataru Vajske i Budinovaca ili Bele Crkve, i u ataru Nemčaca i Bača).
Manastir je postojao za sve vreme turske uprave, o čemu svedoči više zapisa iz 16. i 17. veka:
- Gospodar Miloš Starovlašanin darovao je 1581. g. bođanskom manastiru Molitvenik (Trebnik Božidara Vukovića, štampan 1540. g. u Veneciji);
- Monah Nikanor iz bođanskog manastira prepisao je 1606. g. rukopisno Četvorojevanđelje;
- Iguman bođanskog manastira Kiril Moračanin proveo je tokom 1621/22. g. 13 meseci u Baču u arestu, okovan u gvožđe, dok manastirsko bratstvo nije isplatilo kaznu koju su odredile turske vlasti;
- Gospodar Rakosav je 1655. godine, kada je bođanski iguman bio kir Mihailo, priložio svetoj obitelji bođanskoj jedan Triod.
Kaluđeri bođanskog manastira izbegli su 1675. g. pred nasiljem okolnih Turaka u obližnji dunavski rit Okruglicu i tamo su proveli tri godine, a 1678. g. vratili su se u popaljen i uništen manastir, koji su iguman Kiril i njegovo bratstvo obnovili i ponovo ga izgradili od drveta (iguman Kiril je tada u Bođane preneo i jedan Minej, kao i još neke crkvene predmete iz manastira Mileševe). Stari bođanski iguman Stefan svedočio je 1698. g. o načinu prikupljanja poreza u vreme turske uprave.
Nakon Velike seobe Srba patrijarh Arsenije III Čarnojević predložio je 1694. g. caru Leopoldu I, da za episkopa segedinskog i jegarskog (zapravo bačkog), sa episkopskom stolicom u manastiru Bođanu, imenuje Jeftimija Drobnjaka, te je ovaj manastir, neko vreme, predstavljao i duhovno središte Bačke.
I treća manastirska crkva stradala je 1711. godine, ovaj put zbog poplave, te je 1722. godine, od tvrdog materijala, podignuta današnja crkva, koja je sagrađena sredstvima ktitora Mihajla Temišvarlije, imućnog Srbina iz Segedina, o čemu svedoči zapis iznad ulaznih crkvenih vrata. Crkva pripada tipu raške graditeljske škole i njena osnova je u obliku upisanog krsta, a nad presekom glavnog broda i transepta uzdiže se kupola, prečnika 5,5 metara. Crkva isprva nije imala toranj sa zvonikom, koji je nešto kasnije dograđen u baroknom stilu, a oko crkve su se nalazili prizemni manastirski konaci, koji su zatvarali hram sa sve četiri strane. Današnji izgled konaka nastao je posle požara, od 1786. do 1810. godine (na severnoj i južnoj strani konak je na sprat, a na zapadnoj je ostao prizeman).
O trošku ktitora crkvu je 1737. g. ikonopisao znamenit umetnik, slikar, grafičar i ikonopisac Hristifor Žefarović, tako što je slikao uljanim bojama po osušenom zidu, za razliku od ranijeg načina ikonopisanja fresaka na vlažnom malteru. Bođanski živopis prekriva celokupnu unutrašnjost crkve (oko 600 m2) i predstavljaju Žefarovićevo najpoznatije delo. O njemu je akademik Dejan Medaković zapisao: Već najraniji istraživači naše umetnosti novijeg doba istakli su da je bođanski živopis izveo slikar od mašte i temperamenta, koji teži novom, ličnom i ekspresivnom. Tada je rečeno da je crkva u Bođanima jedno od mesta u kojem se rodilo naše moderno slikarstvo. Istoričarka umetnosti Olga Mikić smatra da bođanski živopis stilski stoji usamljen u odnosu na ostalo zidno slikarstvo 18. veka u Vojvodini, koje je ili još uvek tradicionalno (manastir Mesić), ili nešto bliže baroknoj umetnosti zapada (manastir Krušedol). Ljiljana Stošić, istoričarka umetnosti, o bođanskom živopisu kaže: Daleko nadišavši svoje vreme, Hristofor Žefarović je na bođanskim zidovima odlučno zacrtao buduće smernice ne samo srpskih umetničkih, nego i kulturnih puteva, odvažnim pokretima svoje slikarske četkice ih gotovo pre tri veka neraskidivo povezujući sa Evropom. Nije uzalud rečeno da u Bođanima, mada sve na svom mestu – ništa više nije bilo kao nekada, a na kompozicijama za koje prvoslavna umetnost dotad nije znala – kao da je sve bilo nekako prepoznatljivo.
Ikonostas bođanske manastirske crkve takođe predstavlja izuzetno umetničko delo, znalački islikanih ikona, na kitnjastoj pozlaćenoj drvorezbariji. Ikonostas su, između 1745. i 1748. godine, u baroknom maniru prilagođenom pravoslavnom slikarskom nasleđu, načinili ruski (ukrajinski) ikonopisci Jov Vasilijevič i Vasilije Romanovič (još 1742. g. Jov Vasilijevič naslikao je za manastir Bođane dve velike ikone Hrista i Bogorodice sa Hristom). Na ikonostasu su delimično radili i srpski slikari Vasilije Ostojić i monah Simeona Baltića, a današnje carske i oltarske dveri slikane su krajem 18. ili početkom 19. veka.
U hramu bođanskog manastira, iznad Bogorodičinog trona, nalazi se i čudotvorna ikona Bogorodice Odigitrije, koja je smatrana za zaštitnicu manastira i Bačke eparhije. Nastala je, verovatno, u drugoj polovini 17. veka, a smatra se da je ikonopisao ruski jeromonah Vasilije. U Bođane je doneta krajem 17. ili početkom 18. veka. Kult ove bođanske ikone bio je snažan već u 18. veku, kada je njenu grafiku, sa najstarijim vizuelnim prikazom manastira, načinio 1758. g. Zaharije Orfelin. U njenu slavu spevana je i pesma, štampana u „Velikoj katavasiji“ 1911. godine. Srpska pravoslavna crkva uvrstila je Bogorodicu bođansku u red kanonizovanih čudotvornih ikona (ukupno ih je šest), koje ljudima donose isceljenje, preumljenje, olakšanje, blagodat i umiljenje.
* * *
Život u manastiru, u vreme podizanja nove crkve i njenog ikonopisanja, imao je i druge dimenzije osim duhovnih. Godine 1731. bođanski monasi su optuženi da su pomagali svoje sunarodnike hajduke, koji su robili lađe po Dunavu, a da je sam manastir predstavljao skrovište za njihov plen. Ipak, i manastir je stradao od hajduka i razbojnika, koji su ga opljačkali u jesen 1743. godine i tom prilikom ubili su i tri kaluđera, zbog čega je u januaru 1744. g. vođena je istraga, u okviru koje su saslušani i neki somborski graničari.
Prema podatku iz 1756. g. u manastiru su služili iguman i dva monaha. Dve godine kasnije (1758), dugogodišnji somborski prota Vasilije Beljanski zamonašio se u manastiru Bođanu, kome je, testamentom od 20. avgusta 1758. godine, ostavio deo svog pokretnog i nepokretnog dobra (40 motika vinograda na Kišvalugi, preko Dunava u Sremu, s kačarom, kacama, sudovima i jednim kazanom, te jedne karuce i tri konja s amovima). Iste godine selo Bođan i njegov atar carica Marija Terezija dodelila je u posed vladici bačkom Mojseju Putniku.
Prema podatku iz 1805. g. manastirsko imanje pored sela Bođana prostiralo se na 300 jutara, a ucrtano je i na mapi iz 1779. godine. U to vreme, tadašnji iguman Aron Georgijević, napisao je istoriju Bođanskog manastira, koja je bila uramljena u manastirskoj trpezariji, a nešto kasnije (1813) načinio je i manastirsku istoriju u stihovima. Njegova dela sačuvana su u prepisu, a sa izvornim rukopisom manastirske istorije fotografisao je somborski lekar i pasionirani fotograf dr Radivoj Simonović dva monaha Bođana 1900. godine. Godine 1815. mitropolit Stefan Stratimirović naredio je da kaluđeri manastira Vraćevšnice iz Srbije, koji su izbegli u Fenek, sa svojim arhimanditom Milentijem Pavlovićem, budu preseljeni iz Feneka u Bođan, ali kako je arhimandrit Milentije prešao u Srbiju, gde je počeo Drugi srpski ustanak, njegovo bratstvo je odbilo da pođe bez njega. U vreme Mađarske revolucije 1848/49, bođanski monasi su optuženi od strane mađarskih vlasti da su simpatizeri srpskog porekta, te da sakupljaju puške i barut i lageruju ih u svom manastiru. Manastir je tada, od strane mađarskih vojnika, delimično bio oštećen.
Manastirskom kompleksu pripada i kapela Sv. Petke, podignuta iznad lekovitog izvora (kao njen ktitor pominje se Stefan Plavšić, žitelj vukovarski), nad kojim se u 15. veku iscelio osnivač manastira.
U današnjem manastirskom dvorištu nalazi se i egzotična bašta, u kojoj je posađeno preko 150 vrsta raznog rastinja sa različitih strana sveta. U konacima manastira smešteni su manastirska biblioteka i arhiva, a ranije se ovde nalazila i muzejska spomen-zbirka posvećena Hristiforu Žefaroviću, uređena 1974. g. pod patronatom Galerije Matice srpske iz Novog Sada (ova muzejska zbirka kasnije je rasforimirana). Zaslugu za celokupan današnji uzoran izgled manastira (crkve, konaka i parka), koji je u to vreme bio jedan od najuređenijih srpskih manastira, pripada agilnom igumanu protosinđelu Lukijanu Vladulovu, koji je upravljao ovim manastirom od 1964. do 1991. godine, nakon čega je dobio vladičanski čin episkopa osječko-poljskog i baranjskog.
Bođanski manastir vekovima je održavao bliske veze sa manastirima Manasijom i Mileševom. Od osnivanja do 1991. godine, dakle duže od pet vekova, bođanski manastir je bio muški, a 1991. g. predat je monahinjama i igumaniji. Monahinje su u manastiru boravile do 2002. godine, posle čega je manastir ponovo postao muški.
Početkom ovog stoleća počela je konzervacija zidnih slika u manastiru, a Pokrajinskom zavodu za zaštitu spomenika kulture Vojvodine u poduhvatu obnove bođanskog zidnog slikarstva priključili su se 2012. g. Visoki institut za konzervaciju i restauraciju iz Rima i Centralni institut za konzervaciju iz Beograda.
Priredio: Milan Stepanović
[U prilogu su korišćene i ilustracije iz umetničke publikacije Olge Nikić „Manastir Bođani“ (Platoneum, 2007) i Bogdana Šekarića “Fotografije dr Radivoja Simonovića” (Muzej Vojvodine, 2014)].
