SOMBORSKI SUNČANI SAT

Neposredno pored crkve Sv. Trojstva u Somboru nalazi se barokno zdanje današnjeg Župnog dvora (Plebanije), koje je podignuto između 1743. i 1749. godine, i u kome se, do 1786. godine, nalazio nekadašnji franjevački samostan. Crkva i samostan podignuti su trudom ovdašnjih franjevaca i sredstvima somborskog bunjevačkog stanovništva, tada izrazito većinskog u rimokatoličkoj populaciji grada.

Nakon što su iz ovog zdanja iseljeni somborski franjevci, ono je služilo kao adminstrativno sedište Bačko-bodroške županije, sve do završetka izgradnje nove županijske zgrade u Somboru 1808. godine, posle čega je, naredbom austrijskog cara Franca I, nekadašnje zdanje franjevačkog samostana predato somborskom rimokatoličkom Župnom uredu, zajedno sa okolnim prostorom pijace „U lancima“, koji se prostirao sa južne strane zdanja. Upravo je na ovom, najstarijem delu starog baroknog samostanskog zdanja, polovinom 19. veka načinjen sunčani sat, koji i danas, posle skoro 170 godina, još uvek postoji i savršeno „radi“. Imao je u to vreme Sombor mehaničke javne časovnike na crkvenim tornjevima (najstariji takav časovnik nalazio se na starom crkvenom tornju somborske Svetođurđevske crkve, podignutom još četrdesetih godina 18. veka), kao i na tek podignutom tornju preuređene Gradske kuće ili Magistrata, ali sunčanog sata, do ovog vremena, barem po zapisanim tragovima, u gradu nije bilo.

Sunčani sat na somborskom Župnom dvoru projektovao je i načinio Jovan Čokor (Baja, 1810 – Sr. Karlovci, 1871), tadašnji profesor mađarskog jezika, pedagogije, metodike, ugarske istorije i aritmetike u somborskoj Srpskoj učiteljskoj školi (Preparandiji), a kasnije, od 1847. do 1852. godine, i upravnik ove škole. Čokor je, prema svedočanstvima savremenika, bio čovek teške naravi, u čestom sukobu sa kolegama i učenicima, ali i sa građanima Sombora. Za njega se govorilo da je „poslat da slomije srpski duh somborske Preparandije“, a među Somborcima je spevana i rugalica: „Dođe Čokor, pa napravi pokor!“. Kako se amaterski bavio astronomijom, Jovan Čokor je 1850. g. dobio saglasnost da načini sunčane časovnike na rimokatoličkom Župnom dvoru i na Pravoslavnoj crkvenoj opštini, odnosno na zdanju palate „In foro“, koji nije sačuvan.

Sat je bogato oslikan, a ispod slike anđela, petla, lobanje i ispisanih arapskih brojeva, sadrži opor i upozoravajući dvojezičan natpis o ljudskoj prolaznosti: „Jedan ti je od ovih poslednji!“, odnosno „Egy ezekből végórád!“, prvo ispisan bunjevačkim dijalektom, a zatim i mađarskim jezikom (reč je, zapravo, o prevodu latinske izreke „Haec fortasse tua hora!“, koja je često bila postavljana kao natpis na sunčanim časovnicima). Bunjevački natpis kasnije je pretvoren u ijekavski, a danas je u ekavskom obliku. Slika iznad časovnika više puta je prepravljana i obnavljana tokom prethodna dva stoleća, a pre pet godina preneta je, konačno, u somborski Gradski muzej jer je pretila opasnost od njenog daljeg oštećenja i potpunog propadanja. Na mestu dotadašnjeg sunčanog sata načinjena je uspela replika, a metalna šipka, odnosno pokazivač satnice, ostao je nepromenjen. Svedočio je ovaj časovnik o mnogo čemu što se dešavalo pod njegovim zidom, iznad somborske pijace „U lancima“ i nadomak središnjeg gradskog Trga Sv. Trojstva, pa i o nekim od najpotresnijih događaja somborske novije prošlosti (pod ovim satom su, polovinom aprila 1941. godine, streljani pohapšeni građani Sombora, svega nekoliko dana nakon ulaska okupacionih trupa grad).

Na kraju, da kažemo još koju reč o sudbini tvorca ovog časovnika. Jovan Čokor je iz Sombora otišao u oktobru 1853. godine, nakon čega se zamonašio u manastiru Kuveždin na Fruškoj gori, uzevši monaško ime Julije. Patrijarh Josif Rajačić ga je, ubrzo, poslao u Beč, na izučavanje štamparske veštine. Kada se vratio u Sremske Karlovce, Čokor je 1858. g. imenovan za upravnika srpske Mitropolitsko-gimnazijske štamparije i taj posao obavljao je do 1865. godine, kada je postavlјen za arhimandrita manastira Grabovca u Baranji. Čokor je bio poslanik na Srpskom crkveno-narodnom saboru u Sremskim Karlovcima 1870. i 1871. godine, u vreme čijeg zasedanja je i preminuo.

Njegovo delo, somborski sunčani sat, nadživelo ga je jedan i po vek, i danas predstavlja jedno od urbanih znamenja starog gradskog jezgra.

Milan Stepanović