Značajnu ulogu u procesu izgradnje prepoznatljivog somborskog urbaniteta imali su obrazovanje i prosvećivanje. Najstariji tragovi prosvetne delatnosti u gradu mogu da se vežu uz postojanje dominikanskog monaškog reda, crkve i manastira u naselju Coborsentmihalj, srednjovekovnoj prethodnici Sombora, krajem 15. i na samom početku 16. veka.
U poslednjim decenijama turske uprave, prema zapisu putopisca Evlije Čelebija iz 1665. godine, u Somboru je postojalo šest osnovnih škola i dve medrese (srednje ili više škole), svakako samo za đake islamske veroispovesti.
Nakon povlačenja Turaka, školstvo se kod somborskih Srba i Bunjevaca razvijalo u okviru njihovih verskih ustanova – pravoslavne crkve i rimokatoličke franjevačke rezidencije, pa su škole pod njihovim okriljem u gradu zabeležene 1717. g. (pravoslavna), odnosno 1722. g. (franjevačka).
Možemo da pretpostavimo da je pre ovih škola, još prvih godina 18. veka, i u Somboru, kao najvećem šancu Potiske vojne granice, postojala škola za graničarsku decu, jedna od onih koje su na Potiskoj krajini uspostavljene do 1703. godine, sa nastavom na srpskom i nemačkom jeziku, a u kojima su predavali graničarski podoficiri i crkveni đakoni ili pojci, te su za svoj učiteljski posao dobijali od Komande po parcelu zemlje.
Tokom 1740-ih i 1750-ih u Somboru je već postojalo razvijeno osnovno školstvo, a najraniji uvid u ustrojstvo somborske srpske osnovne škole pruža školski izveštaj Bačke eparhije iz 1756/57. godine, u kome je navedeno da su ovu školu u Somboru pohađala 83 đaka, pretežno dečaka (sa svega dve devojčice), u uzrastu od šest do 15 godina. Učenici su bili podeljeni na bukvarce (46 učenika od šest do 11 godina), časlovce (15 učenika od sedam do 14 godina), psaltirce (15 učenika od 11 do 15 godina) i kanoniste (sedam učenika od 13 do 15 godina).
Karakter razvijenog prosvetnog središta Sombor je počeo da stiče u drugoj polovini 18. veka, nakon što je država od crkve preuzela ulogu nosioca obrazovnog procesa, koji je osavremenila shodno idejama razdoblja prosvetiteljstva. U drugoj polovini 18. i tokom 19. veka utemeljene su u Somboru škole nastale na talasu obrazovnih reformi u Austrijskom carstvu, koje su se odnosile na sve narode i hrišćanske veroispovesti u Habzburškoj monarhiji, sa osnovnim ciljem stvaranja dobrog i korisnog građanina Monarhije. U tome je presudnu ulogu imala Prosvetna uredba za Kraljevinu Ugarsku (Ratio educationis totiusque rei literariae, odnosno Sistem obrazovanja i celokupnog školstva), doneta 1777. godine.
Osim osnovnih škola, u gradu su, na početku druge polovine 18. veka, radile i prve niže srednjoškolske ustanove, poput relativno kratkotrajne Gramatikalne škole, koju je 1759. g. osnovala Pravoslavna crkvena opština, a potom i Gradske gramatikalne škole, koja je od 1763. do 1785. g. radila pod patronatom gradskog Magistrata, s nastavnicima iz reda franjevaca.
Nekadašnje zdanje Gradske gramatikalne škole u Somboru, podignuto 1782. god. (snimak iz 1872)
Godine 1778, u sklopu tek pokrenute dvogodišnje Gradske osnovne škole „Norma“, čiji je osnivač bio Somborac Avram Mrazović, okružni carski prosvetni nadzornik, organizovani su prvi višenedeljni tečajevi za osposobljavanje srpskih učitelja, koji će prerasti u semestralne i trajaće sve do 1811. godine.
Iz Sentandreje u Sombor je 1816. g. preseljena prva Srpska učiteljska škola (Preparandija), koja je bila osnovana četiri godine ranije, a ona je, menjajući organizacione oblike i nazive, opstala u gradu duže od dva veka, sve do danas.
Konfesionalne osnovne škole postale su u 19. veku prvo trogodišnje, a potom i četvorogodišnje a radile su pod imenom Središnja pravoslavna osnovna škola i Centralna škola.
Tokom 1840-ih postojale su u Somboru konfesionalne niže realne škole, a od 1853. g. radila je trogodišnja Niža realna škola, na nemačkom jeziku, za đake svih veroispovesti.
Četvorogodišnja Varoška niža gimnazija (na srpskom i mađarskom jeziku) pokrenuta je 1869. godine, a osmogodišnja Državna gimnazija 1872. godine, prvo kao četvorogodišnja, a od 1876/77. kao osmogodišnja srednja škola (škola je prvo bila na srpskom i mađarskom jeziku, ali je kasnije nastavni jezik, sve do 1919. godine, bio mađarski).
Potom su osnovane i Srpska viša devojačka škola (1875), Zanatska škola (1883), Rimokatolička devojačka škola (1887) i Trgovačka akademija (1888).
Početkom 20. veka (1909) otvorena je i gradska Muška građanska škola, a odmah potom i Ženka građanska škola.
Školstvo u Somboru dobija nov zamah nakon Drugog svetskog rata, u periodu socijalističkog društva (1945-1990), kada je broj osnovnih škola povećan na sedam, a osim tri ranije postojeće srednje škole (Učiteljske, Gimnazije i Trgovačke), osnovane su i srednja Poljoprivredna, Šumarska, Škola učenika u privredi, Tehnička, Ekonomska, Medicinska i Tekstilna škola.
Krajem 20. veka (1993), prerastanjem dotadašnje Pedagoške akademije u Učiteljski fakultet, u okviru Univerziteta u Novom Sadu (danas Pedagoški fakultet u Somboru), Sombor, prvi put u svojoj istoriji, postaje i fakultetski grad.
Milan Stepanović
[Prilog predstavlja deo uvodnog teksta M. Stepanovića za monografiju “150 godina Gimnazije u Somboru”.]
