KRONIĆ PALATA – MRAČNE TAJNE LEPOG ZDANJA

Dr Stevan Kronić (1852-1920), imućni somborski advokat i zemljoposednik, bio je poreklom iz stare somborske porodice, koja je u gradu zabeležena još početkom 18. veka. Mada je bio sin somborskog opančara Andrije Ace Kronića, Stevan je uspeo da završi studije prava u Budimpešti. U vreme svog najvećeg bogatstva dr Stevan Kronić je posedovao preko 800 jutara zemlje, a zakupljivao je i udaljene pustare, poput Ilinaca, u opštini Borovo, u istočnoj Slavoniji. On je, početkom 20. veka, na Vencu Etveš Jožefa (Živojina Mišića), podigao jednospratno porodično zdanje klasične lepote, građeno u stilu eklekticizma, koje su Somborci prozvali Kronić-palatom. Zdanje je sagrađeno na nekadašnjem posedu porodice Vlaškalić, koji se 1837. g. prostirao na 298 kv. hvati, a koji je do 1845. g. kupio Stevanov otac Aca Kronić.

Arhitektonski projekat zgrade načinio je 1903. g. patrijaršijski arhitekta Vladimir Nikolić, prema zamislima Kronićeve lepe i obrazovane ali i preambiciozne supruge Jelene, devojaštvom iz ugledne, uticajne i bogate somborske porodice Vuić (bila je kćer Arse Nikole Vuića), na čijem je mirazu Stevan Kronić  utemeljio svoje bogastvo. Iste godine Kronić je zatražio od gradskih vlasti dozvolu za izgradnju svog zdanja, koje je, delimično, bilo dovršeno četiri godine kasnije, a potpuno tek nakon šest godina. Preduzimač Karlo Bernard je sve vreme gradnje, svakodnevno, nadgledao gradilište, na kome je, od pet ujutro do osam uveče, radilo i po sto građevinskih radnika.

Osnova kuće sagrađena je u obliku obrnutog ćiriličnog slova П i imala je blago izbačen ispad na pročelju fasade, sa masivnom dvokrilnom i polukružno zasvedenom kapijom, iznad koje su postavljene muze sa knjigom u desnoj i granom u levoj ruci. Iznad kapije nalazi se balkon sa balustradama, na dve moćne i raskošne konzole. Posebnu prepoznatljivost zgrade čine dve bočne ugaone kule (erkeri), sa tri uska polukružna prozora i kupolastim mansardama na vrhu, koje podsećaju na rusku crkvenu arhitekturu, a koje su bile izrađene u Budimpešti, odakle su prenete u Sombor. Krovni venac zgrade počiva na konzolama. Oba bočna krila imaju po šest pravougaonih prozora u prizemlju i šest polukružnih na spratu. Bogata dekorativna plastika na fasadi bila je delo italijanskih majstora.

Velik hol, osam prostranih soba na spratu i advokatska kancelarija dr Kronića bile su nameštene luksuzno i bogato, kako ni jedno somborsko zdanje do tada nije bilo opremljeno. Sve prostorije imale su raskošne reljefe i umetnički načinjene štukature. Kronićeva-palata imala je i sopstveni arteski bunar, dubok 160 metara, koji je obezbeđivao tekuću vodu u celoj zgradi. Pročelje jednospratnice gledalo je na Venac i prema Solarskom sokaku (Čitaoničkoj ulici), a bočne fasade na dve susedne ulice (Dolinu i Jarak, odnosno na današnju Kosovsku i Blagojevićevu ulicu).

Najbogatiji, najugledniji i najimućniji Somborci prvi put su se okupili u ovoj kući, velikolepnoj palati nevestina oca, kako je pisala somborska „Sloga“, kada je dr Stevan Kronić, početkom februara 1907. godine (po novom kalendaru), udavao svoju jedinicu Miroslavu, koja je, poput svoje majke Jelene, bila i lepa i obrazovana, a isprošena je za barona Vladimira Rajačića iz Sremskih Karlovaca (Vladimir je bio sin Danila Rajačića, rođenog brata srpskog patrijarha Josifa Rajačića, koji je i nosilac plemićkog baronskog zvanja u ovoj porodici). Njih je u somborskoj Svetođurđevskoj crkvi venčao tadašnji vladika bački Mitrofan. Pesnik Laza Kostić bio je kum, a stari svat bio je predsednik Matice srpske Antonije Tona Hadžić.

Ubrzo, usled ogromnih troškova za zidanje i opremanje svog zdanja, kao i raskošnog načina života svoje porodice, koji nisu mogli da podmire prihodi od imanja i advokatske prakse, dr Stevan Kronić je, uoči Prvog svetskog rata, naglo i potpuno materijalno propao. Podizao je bankarske zajmove koje nije vraćao, pa mu je sudskim putem oduzeta zemlja i veći deo ostale pokretne i nepokretne imovine, ali ne i Kronić-palata. Za sobom je povukao i neke svoje bliske imućne srodnike, pa je braći Vuić (Kronićevim šuracima), kao jemcima, čije je potpise advokat Kronić falsifikovao na menicama ili je naknadno dopisivao veće vrednosti od prvobitno upisanih, oduzeto 500 jutara zemlje i zgrada na Glavnoj ulici pored palate “In foro”.

Ni brak Kronićeve kćeri nije bio srećan (odoše pare, puče i brak, govorili su Somborci), supružnici nisu imali dece, a znatan deo vremena provodili su razdvojeni. Jedno autentično karlovačko sećanje na ovaj brak i na zdanje somborske Kronić-palate zabeležio je Dejan Medaković u prvoj knjizi svoje porodične hronike „Efemeris“: Visoki baron [Vladimir Rajačić] samo je zbog novca uzeo najbogatiju somborsku miraždžijku. Tast mu je tada sve zbog prestiža sazidao pravi dvorac. U Beču bi mogao dobro da stoji. A onoj ludoj Kronićki udarila u glavu ta baronska titula, na servisu, karucama i betvešu, svuda je stavila grb. Livrejisane sluge, firšpeneri, batare i fijakeri, a ceo taj teatar plaćao je stari giftmišer (apotekar, što je pogrešan podatak) Kronić. Niko nije znao kao Rajačić da unovči tu svoju praznu baronsku titulu… Život će se kasnije ironično i grubo poigrati sa nekadašnjom somborskom baronesom, koja će, posle Drugog svetskog rata, sa nadimkom „Žuta gospođa“, završiti u krajnjem siromaštvu, kao štićenica somborskog Doma za stare i iznemogle. Godinama pomućene svesti avetinjski je lutala somborskim ulicama u dotrajalim haljinama, žutoj lisičjoj bundi i staroj obući, i tražila da je oslovljavaju sa „milostiva gospođa“, postavši predmet sažaljenja starih Somboraca, te dečje radoznalosti, zadirkivanja i grubih šala somborske posleratne mlađarije. Kada je 1960. g. umrla u 80. godini, na njenoj sahrani bio je samo sveštenik. Život je tragično završio i baron Rajačić, koji se vratio u zavičajne Karlovce, gde je u aprilu 1941. g. izvršio samoubistvo, nakon što je karlovačkim omladincima podelio oružje iz svoje zbirke, kojim su ubili nekoliko okupatorskih nemačkih vojnika, pred ulazak nemačkih trupa u Karlovce.

Kronić palata je i nakon smrti svog vlasnika Stevana Kronića (1920) ostala u vlasništvu već osiromašene porodice, sve do smrti Jelene Kronić (1927), posle čega je pretvorena u đački dom ili Strogo vaspitni zavod „Stefaneum“ (nazvan po imenu dr Stevana Kronića), koji je vodio baron Vladimir Rajačić, zet dr Stevana Kronića. Dom je svečano otvoren krajem novembra 1928. godine (osvetio ga je vladika bački dr Irinej Ćirić, a otvaranju je prisustvovao i veliki župan bačke županije).  Bio je pod državnim nadzorom i preporukom, a predstavljao je jedan od najsavremenijih muških đačkih domova u Kraljevini Jugoslaviji. Osim ostalog, imao je centralno grejanje, kupatila sa toplom i hladnom vodom, zimsku baštu, hol, salu za muziku, ambulantu, igralište, radio, trpezariju, kuhinju, dvorište sa ružičnjakom i zelenilom, te ladnjacima ili senicama, a svaki đak je imao svoj radni sto pod ključem. Pitomci su za sav ovaj luksuz mesečno morali unapred da plate visok iznos od 1.000 dinara, pa su ovde boravila, po pravilu, samo deca iz imućnih porodica, koja su školovana u Somboru (neko vreme, tokom školske 1931/32. godine, u ovom zdanju bila je organizovana i nastava za dva odeljenja nižih reazreda somborske Gimnazije). Ipak, vremenom je priliv novca bio sve manji, a troškovi održavanja zgrade bili su sve veći, pa su Miroslava Kronić i njen suprug Vladimir Rajačić rešili da zdanje prodaju.

Zdanje Kronić-palate kupio je 1938. g. ugledni somborski apotekar mr Đorđe Đurica Antić, koji je ovo zgradu, ubrzo po oslobođenju, poklonio novoj partizanskoj vlasti. U vreme okupacije, od 1941. do 1944. godine, u zgradi Kronić-palate bio je smešten mađarski Okružni sud, sa sudskim zatvorom u podrumu (ironično, upravo u tom zatvoru bio je mučen vlasnik zgrade Đorđe Antić, kao simpatizer i pomagač antifašističkog pokreta, a ranije kao viđeni srpski rodoljub i nacionalni borac).

Neposredno nakon oslobođenja ovde su nove partizanske vlasti smestile svoj preki vojni sud i zatvor. U dvorištu i podrumu zgrade vršena su, često krajnje bestijalna, mučenja, pa i ubistva zatvorenih, ili su zatočenici odavde bili vođeni na streljanje izvan grada, na nekoliko i do danas neobeleženih stratišta i masovnih grobnica. Na taj način ovde je tada stradao velik broj ljudi (tačan broj nikad nije utvrđen, ali na osnovu novih sakupljenih podataka nazire se da bi ukupan broj stradalih na ovoj lokaciji, tokom jeseni i zime 1944/45. godine, mogao da bude i daleko iznad 1.000 ljudi). Bilo je među zatvorenicima i nešto krivaca iz vremena okupacije (mada su oni, većinom, pobegli s nemačkom i mađarskom vojskom pred dolazak Crvene armije i partizana), ali u znatno većem broju ovde su bili zatvoreni nevini somborski građani, uglavnom mađarske i nemačke narodnosti. Da blasfemija i obesvećenje mesta krvavog stradanja budu potpuni, postarala se gradska vlast, koja je, obezbeđujući prihode lokalnom FK “Radnički”, omogućila da u podrumu Kronić-palate, sedamdesetih godina 20. veka, bude smešten prvi somborski disko-klub, koji je ovde radio nekoliko godina. Konačno, u proleće 2007. godine, tadašnja somborska gradska vlast je u hodniku Kronić-palate postavila spomen-ploču svim nevino stradalim u ovoj zgradi, uz opelo koje je zajednički služilo sveštenstvo pravoslavne i rimokatoličke crkve (piscu ovog priloga predstavlja čast što je bio deo pripreme i realazicije tog čina).

Kasnije se, posle 1945. godine, ovde nalazio Poljoprivredi sud, pa Radnički dom, sa Radničkim univerzitetom i sedištem Sreskog veća Saveza sindikata Jugoslavije, čiji se grb još uvek nalazi na vrhu pročelja zgrade, zatim Zadružna štedionica, Komunalna banka, Udruženje penzionera, Kulturno-prosvetna zajednica, a od 1970. godine (pa do danas) ovde je, tokom vremena menjajući svoje nazive, smešten Privredni sud.

Kronić palata sa istočne, zdanje hotela sa zapadne, zgrada Županije sa južne i zdanje Preparandije sa severne strane zatvarali su krug urbane arhitekture središta Sombora i činili su pravilan arhitektonski estetski krst čije je srce predstavljala Gradska kuća. Ispred Kronić-palate nalazio se jedan od pet, u posleratno doba, izmeštenih pravoslavnih krstova, koji je bio podignut 1856. g. od crvenkastog mohačkog mermera (prilikom njegovog uklanjanja u temelju je pronađena bočica sa osvećenim uljem i zapisom). Krst je, srećom, sačuvan i smešten u portu Svetođurđevske crkve.

Od 1969. g. ovo zdanje ima status zaštićenog spomenika kulture. Danas je, nekada raskošna palata, u posedu republičkog Ministarstva pravde i već godinama ova zgrada, a posebno njena fasada, neumitno propadaju, pa je ispred Kronić-palate, celom širinom, pre više od deset godina, podignut drveni tunel kako bi zaštitio prolaznike od mogućeg urušavanja fasade. Tunel, na sramotu tradicije grada i vlasnika zgrade, još uvek stoji.

Na kraju, da navedemo opore reči starog 94-godišnjeg somborskog zidara Ivana Valka, koji je, kao mladić, godinama radio na zidanju Kronićeve-palate, a koje su o tom zdanju izrečene 1971. g. u njegovom kratkom razgovoru za „Somborske novine“: „Prokleta je ta kuća!“

Milan Stepanović