SOMBORSKE TRGOVINE I TRGOVCI

Još od turskih vremena Sombor je bio trgovački grad, a vekovima je trgovina, uz zemljoradnju i stočarstvo, predstavljala najsnažniju privrednu granu grada. U Somboru je krajem 16. veka bilo stalno nastanjenih dubrovačkih trgovaca, a polovinom 17. veka kožom i vunom trgovali su somborski trgovci bosanskog porekla. Putopisac Evlija Čelebi beleži u Somboru 1665. g. čaršiju sa velikim brojem dućana, a plan austrijske opsade turskog Osijeka, iz juna 1687. godine, za grad koji se nazirao na obzorju preko Dunava, beleži na italijanskom jeziku: Sambor citta mercantile posseduta allora da Turchi (Sombor, trgovački grad, još u posedu Turaka). Sombor je, kao nekada važan trgovački grad zabeležen i u dnevničkim zapisima generala Trautmansdorfa, prilikom marša njegovih trupa ka Petrovaradinu, polovinom jula 1688. godine, a i deceniju nakon odlaska Turaka, u avgustu 1698. godine, u izveštaju o logorovanju jedne austrijske carske čete kraj Sombora, pri opisu grada zapisano je, na francuskom, kako je Sombor u tursko vreme bio veoma veliko i snažno trgovačko mesto (Sambor […] et tem[p]s de Tur[qu]es etoit fort grande pouissante en Commerce).

I nakon proterivanja Turaka sa prostora Bačke 1687. godine, u Somboru je nastavljena duga i razvijena tradicija trgovine, a stanovnici grada su trgovali i daleko izvan somborskog okruženja, pa ih nalazimo zapisane na carinarnicama ili vašarima širom Ugarske, od Baje na severu, do Neština na jugu Bačke županije, preko Verešmatrona (Zmajevca u susednoj Baranji), Darde, Osijeka, Bate, Sigeta, Vesprima, Segedina, Kečkemeta, Feldvara, Vaca i Budima, pa sve do Đera na severozapadu Ugarske, na samoj granici sa austrijskim zemlјama, ili na jugu do Mitrovice u Sremu, na granici prema turskim teritorijama. Očuvanje i nastavak trgovačke tradicije Sombora besumnje je pospešila i Velika seoba 1690. godine, u kojoj je, iz gradova i varošica po Srbiji, preselјen u Bačku znatan broj trgovačkog gradskog stanovništva. Kao trgovačko mesto, Sombor je zapisan svega nekoliko godina po odlasku Turaka, u spisku bačkih naselјa s početka devedesetih godina  17. veka, kao i 1700. godine (Marckh[t] Zombor, Marckht Szombor). Somborci su u to vreme trgovali raznom robom, a najčešće rakijom, vinom, grožđem, medom, voskom, solјu, sapunom, sirovim kozjim ili goveđim kožama, vunom, stočnom hranom, gvozdenom robom, ali i ribom, svinjama, konjima i rogatom marvom.

Godine 1720. u Somboru je bilo devet trgovačko-zanatlijskih radnji. Sitni trgovci (parvus mercator) zapisani su na popisima komorskih stanovnika (koji su činili tek jednu petinu somborskog stanovništva) 1721. godine (trojica), 1722. g. (dvojica) i 1742/43. g. (dvojica), a 1743. g. trgovačku radnju u Somboru imao je Todor Adamović. Na imovinskom popisu nešto ranije razvojačenih Somboraca iz 1747. godine, u Somboru su zabeležena četiri trgovca na malo, od kojih je jedan (Đurađ Franjetić Bošnjak) ujedno bio i stočni veletrgovac, a ponovlјeni imovniski popis nekadašnjih graničara, iz novembra 1747. godine, beleži u gradu ukupno deset trgovaca.

Već nakon Rakocijeve bune u Somboru se javlјaju i prvi grčki trgovci, doselјeni sa turske teritorije, od kojih većina za stalno ostaje u Somboru. Dima Grk prvi je zapisan grčki trgovac u gradu (1716. g. kada je trgovao solju). Na popisu taksalista u Bačkoj županiji u Somboru su 1735. g. zabeležena tri Grka koja su plaćala godišnji porez. Na popisu razvojačenih somborskih graničara, sačinjenom 1746. godine, zabeleženo je 12 Grka, pretežno zanatlija ili trgovaca. U dodatku poreskog popisa stanovnika Sombora iz 1747. g. zasebno je zabeleženo 16 grčkih trgovaca poreklom iz turskih oblasti (Mercatores Græci Turciæ). Somborske grčke porodice biće do početka 19. veka potpuno posrblјene, a među njima se, po uticaju i bogatstvu, izdvajao trgovac Georgije Makarjanos, u Somboru prozvan Mađarjanoš, koji je 1804. g. sagradio poznatu palatu u centru Sombora nazvanuu „In foro“ (na njenom mestu podigniuta je 1969. g. zgrada Robne kuće Beograd).

U vreme elibertacije grada (1749) u Somboru je radio 31 trgovac, a među njima je bio 21 veletrgovac marvom, žitom i vinom, kao i deset običnih „dućandžija“. Godine 1773. u gradu je bilo 36 trgovačkih radnji, koje su zapošljavale 70 kalfi i šegrta, a 25 Somboraca bavilo se veletrgovinom. Pet godina kasnije (1778) somborski trgovci su osnovali svoje prvo cehovsko udruženje („Privilegovano udruženje trgovaca“).

Trgovine (radnje), smeštene mahom u prizemlju Gradske kuće ili na Glavnoj ulici, prodavale su u to vreme galanteriju, čoju, platno, vunene proizvode, metalnu robu, posuđe, voštanu robu, proizvode od kože i drveta, a najviše je bilo prodavnica mešovite robe (tzv. „špeceraji“). U cehovskom udruženju nalazili su se srpski, bunjevački i nemački trgovci, koji su, od početka 19. veka, dobijali konkurenciju doseljavanjem Jevreja, pa su vršili pritisak na Magistrat da ograniči prava jevrejskim trgovcima, kao i slovačkim trgovcima „torbarima“, koji su išli od naselja do naselja i prodavali svoju robu.

Godine 1811. u Somboru je bilo 59 trgovačkih radnji (od kojih su šest bile u vlasništvu jevrejskih trgovaca), a 1828. g. u gradu su 62 trgovačke radnje (među najimućnijim somborskim trgovcima 1828. g. nalazili su se Lazar Štajn, Petar Veselinović, Jovan Vujić, Stipan Zombori, Leopold Štajn, Dimitrije Riđički i Vasilije Bikar). Koliko je trgovina u Somboru tada bila razvijena, govori i podatak da je 1829. godine, čim je pročitan sultanov hatišerif kojim je Srbima u Kneževini Srbiji data sloboda bogosluženja, knez Miloš Obrenović poručio u Somboru 38 crkvenih zvona za crkve po najvećim naseljima u Srbiji. Prva četiri zvona, koja su nabavljena i isporučena iz Sombora u novembru iste godine, podignuta su na beogradsku Sabornu crkvu.

Upravo je u Somboru krajem 1816. g. objavljena knjiga “Istorija trgovine od početka sveta do naši vremena”, koja je štampana u budimu, a koju je napisao profesor somborske Preparandije Dimitrije Isailović.

U Somboru je 1849. g. u članstvu Trgovačkog udruženja bio 61 trgovac, a Udruženje je imalo i svoje fondove iz kojih je davalo pozajmice članovima (znatno kasnije javljaju se trgovačka udruženja pod imenom „Trgovačko kolo“ i „Trgovačka omladina“).

Početkom sedamdesetih godina 19. veka najimućniji trgovci u Somboru bili su Janoš Balaž, Simeon Bikar, Marko Štajn, Đoka Mihajlović, Stevan Popić, Bogoljub Kostić, Pavle Stanimirović, Lovro Falcione, Jovan Jerasović, Jovan Janković, Lazar Maširević i Marko Bikar, a uz njih i zanatlije koji su imale svoje radnje, poput Karla Bunjija (stolara), Jožefa Liperta (šeširdžije), Karolja Hamedera (mesara) i Ištvana Hušveta (farbara).

Od 1871. g. bila je zabranjena ulična prodaja robe ispred postojećih trgovačkih radnji u gradu. Godine 1875. u Somboru je radilo 86 trgovaca, a sve veći broj zanatlija (bilo ih je ukupno 337) otvarao je svoje manje ili veće zanatske radnje van kuće u kojoj su radili. Trgovci mešovitom robom su najbrojniji među somborskim trgovcima 1880. godine, a sve su brojniji i veliki trgovci žitom, koji u Somboru otvaraju svoja predstavništva. Krajem 19. veka znatno se širi trgovačka ponuda, pa se u Somboru, posebno na Glavnoj ulici, otvaraju brojne savremene specijalizovane prodavnice, pa se javljaju prve knjižare, papirnice, staklare, parfimerije, prodavnice nameštaja, muzičkih instrumenata, a nešto kasnije i prodavnice automobila i auto-delova, šivaćih mašina itd.).

Od 1888. g. Sombor je dobio i Trgovačku akademiju, srednju školu o kojoj je, tokom većeg dela njenog postojanja, brinuo grad. U isto vreme, u gradu je radila i somborska lokalna Trgovačka i zanatlijska banka, koju je osnovao ovdašnji trgovac i zemljoposednik Simeon Bikar.

Početkom 20. veka u gradu je postojalo preko 100 raznih prodavnica, najčešće smeštenih u prizemljima kuća na Glavnoj ulici i Trgu Sv. Đorđa, u Gradskoj kući, Župnom dvoru, na sva četiri venca, u Školskoj ili Trefortovoj ulici (današnja ul. Laze Kostića, koju su tada, zbog velikog broja radnji, u Somboru zvali „Sokak prevaranata“), kao i na Vojvođanskoj ulici.

Prvih godina prošlog stoleća na Glavnoj ulici nalazile su se prodavnice mešovite i prehrambene robe, galanterijske radnje, prodavnice obuće, trgovine kafom čajem i čokoladom, gvožđare, prodavnica poljoprivrednih mašina i delova, prodavnica automobila, mesnice, mlekare, pekare, piljarnice, apoteke, drogerije, optičke radnje, knjižare, staklare, farbare, radnje pogrebne opreme, prodavnica saračkih proizvoda, prodavnica kožne galanterije, šeširdžinice, sajdžinice, zlatare, cvećare, kao i fotografske, stolarske i krojačke radnje, berbernice, poslastičarnice, kafane, špedicije, predstavništva žitarskih veletrgovaca i lokali posrednika u prodaji nekretnina.

Ovdašnji trgovci i u pesmu su ušli, pa je čuveni somborski gajdaš Kosta Koca Šarčanski snimio dvadesetih godina prošlog veka gramofonsku ploču sa pesmom „Moj je lola trgovac“ (Moj je lola trgovac, sve prodaje za novac / samo srce ne prodaje, na poklon mi daje…).

Rast broja privatnih trgovina nastavljen je i između dva svetska rata, da bi nacionalizacijom, posle Drugog svetskog rata, njihov broj bio desetkovan, a loše snabdevene državne radnje i magacini godinama, ako ne i decenijama, predstavljali su jedinu mogućnost za kupovinu i nabavku potrebne robe. Prve samoposluga otvorena je u Somboru 1960. godine, a u isto vrem počela je da radi i prva manja robna kuća (tzv. “Stara robna kuća”) na glavnoj ulici, u nekadašnjoj Singerovoj kući. Od 1969. g. u Somboru je radila Robna kuća “Beograd”, prva savremena trgovina koja je nadišla dotadašnje uske okvire socijalističke trgovine.

Milan Stepanović