Mada danas u senci njegovog pesništva i književnog, naučnog i umetničkog rada, politička deltanost Laze Kostića i njegova uloga u političkom životu srpskog naroda u drugoj polovini 19. veka bila je velika i značajna, kako konkretnim delovanjem, tako i idejama. Laza Kostić je “kao jedan od osnivača i najuglednijih članova Ujedinjene omladine srpske, Srpske narodne slobodoumne stranke i Narodno-liberalne stranke i kao neposredan saradnik najznačajnijih ličnosti iz političkog i kulturnog života srpskog naroda u to vreme, nastojao da pronađe najbolje i najefikasnije načine za ostvarivanje i realizaciju srpskih demokratskih težnji i nacionalnih ideala” (Dejan Mikavica – “Laza Kostić – politička biografija”).
POČECI
Posle mladalačkih aktivnosti u društvu peštanskih đaka „Preodnica“, u politički život Laza Kostić ulazi kao jedan od prvaka Ujedinjene omladine srpske, osnovane 1866. godine.
Već 1867. g. Kostić je izabran za velikog beležnika Magistrata u Novom Sadu, u kome je Svetozar Miletić bio gradonačelnik. Kao veliki beležnik borio se protiv pokušaja mađarskih državnih vlasti da ograniče prava gradskih izbornih tela, tako da je u novosadskom gradskom arhivu sačuvano više raznih žalbi i protesta napisanih njegovom rukom, u kojima se protestuje protiv bespravnog mešanja viših organa u poslove Magistrata.
U Miletićevoj Zastavi još od 1866. g. objavljuje političke članke, koji su, nešto kasnije, često bili i veoma oštri, pa i polemični (polemiše sa klerikalnim Napretkom). Njegovi tadašnji javni i politički istupi izrazito su liberalno i antiklerikalno obojeni. Političke članke piše 1869. g. i u listu Srbija.
Tih godina Laza Kostić često putuje po evropskim centrima. U leto 1866. g. boravi u Minhenu, gde je u kontaktu sa ovdašnjim srpskim studentima. Naredne 1867. g. posećuje Svetsku izložbu u Parizu, a zatim i Sverusku etnografsku izložbu u Moskvi. Putuje potom 1869. g. u Prag, na otvaranje češkog Narodnog pozorišta, a češku prestonicu posetiće i 1873. godine, kao izaslanik Književnog odbora Matice srpske na obeležavanju stogodišnjice rođenja češkog pisca Jozefa Jungmana.
Neko vreme tokom 1869. g. bio je pritvoren u Pešti zbog navodnog učešća u zaveri protiv ubijenog srpskog kneza Mihaila Obrenovića. Kao vrstan pravnik izabran je te godine za predsednika novosadskog Gradskog suda (ovu dužnost Kostić je obavljao je do 1872. godine), a u Titelu je biran za poslanika srpskog Narodno-crkvenog sabora.
Godine 1870. Kostić je i dalje angažovan u radu Ujedinjene omladine srpske. Bio je, kao predsednik Omladinskog odbora UOS, srpski delegat na Jugoslovenskom sastanku, održanom u Ljubljani, gde je zastupao ideju jugoslovenstva izvan Habzburške monarhije. Naredne 1871. g. putuje na Cetinje, kao nacionalno–politički emisar, i tamo učestvuje na izradi ustava tajne nacionalno–revolucionarne organizacije „Družina za oslobođenje i ujedinjenje srpsko“.
Avgusta meseca 1872. g. bio je u Beogradu na svečanoj proslavi punoletstva kneza Milana Obrenovića. Po povratku u Novi Sad uhapšen je, na osnovu iskaza dvojice denuncijanata. Optužen je da je na svečanom banketu u Beogradu nazdravio ujedinjenju svih Srba, s ovu i s onu stranu Save. U istražnom zatvoru u Novom Sadu, a zatim u Budimpešti, proveo je pet meseci, ali nije ništa priznao, pa je bio oslobođen. To mu je, uz već znatnu pesničku slavu, donelo i oreol političkog mučenika, pa je u narodu ponikla i pesma o njegovom tamnovanju:
Zelen doboš dobuje
Laza Kostić robuje.
Ne robuje što j’ ubio,
nego što je Srbin bio!
POSLANIK I IZASLANIK
Laza Kostić je nadmoćno 1873. g. izabran, na listi Miletićeve Srpske narodne slobodoumne stranke, za poslanika i predstavnika tek razvojačene Šajkaške u Ugarskom saboru. U Saboru se, kao srpski opozicioni poslanik i istinski liberal i demokrata, istakao svojim slobodoumnim govorima, čestim interpelacijama, ali i oštrim polemikama sa vodećim mađarskim političarima (anegdota kazuje kako je Kostić, nakon što se prvi put obratio poslanicima na srpskom, upozoren da su zvanični jezici carstva nemački, mađarski i latinski, pa je svoje izlaganje, prkosno, nastavio na latinskom, koji je, za razliku od većine saborskih poslanika, savršeno poznavao).
Godine 1875. ustupio je svoj poslanički mandat šajkaškog poslanika u Ugarskom saboru Svetozaru Miletiću, koji nije bio izabran u svom izbornom srezu u Bašahidu.
Ponovo je tokom 1875/76. g. boravio na Cetinju, kao politički izaslanik i posrednik između srpskog i crnogorskog kneza, kako bi se stvorili uslovi za zajedničku vojnu akciju protiv Turske. Tada je već spadao u red najuglednijih boraca za afirmaciju srpske nacionalne ideje. Godine 1876. često i dugo boravi u Beču, gde stanuje u hotelu „Goldenes Lamm“. Optužen je da je vrbovao dobrovoljce za Srbiju i bio je ponovo, po treći put, pritvoren.
Tokom 1877. g. Laza Kostić opet boravi na Cetinju, a u nemačkim i francuskim listovima izveštava o ratu s Turcima, veliča pobede crnogorske vojske i brani srpske političke stavove. Kostić se, nezadovoljan i razočaran, polako udaljava od prvaka i politike Srpske narodne slobodoumne stranke i srpskih liberala. Neuspešno pokušava da pokrene srpski dnevni politički list u Beču.
Na Berlinskom kongresu 1878. godine, Laza Kostić je, kao lični sekretar Jovana Ristića, ministra spoljnih poslova Kneževine Srbije, bio u službi srpske delegacije. Svojim znanjem stranih jezika i kontaktima sa nemačkom i austrougarskom štampom, Kostić je koristio Ristiću i srpskoj delegaciji na međunarodnom skupa, koji je završen priznanjem Srbije za suverenu i nezavisnu državu.
Iste godine u Šajkaškoj je, uz pomoć raznih političkih smislalica, tesno izgubio izbore za poslanika od predstavnika vladine stranke. Istovremeno, istopilo se i celokupno nasledstvo koje je Kostić dobio nakon ujakove i očeve smrti, pa je po prvi put u životu ostao bez skoro ikakvih sredstava za život.
Naredne 1879. g. godine odbijena je njegova molba da postane profesor opšteg državnog prava i statistike na beogradskoj Velikoj školi, a nije prihvatio predlog da bude imenovan za upravnika beogradskog Narodnog pozorišta. Politički je neko vreme bio blizak srpskom knezu Milanu Obrenoviću, pa je 1880. g. postavljen za sekretara srpskog poslanstva u Sankt Petersburgu. Kako je ubrzo Ristićeva liberalna vlada odstupila, nova naprednjačka vlada je Kostiću, kao čoveku bliskog liberalima, otkazala diplomatsku službu, uz ružan i nezaslužen pokušaj njegovog moralnog kompromitovanja.
DEMOKRATSKI SAN I AUTOKRATSKA JAVA
Po povratku iz Rusije, Laza Kostić je 1881. g. dobio državljanstvo Srbije. Preuzeo je u Beogradu uredništvo lista Srpska nezavisnost, koji je bio glasilo Ristićeve Liberalne stranke, i uređivao ga je do 1883. godine. Kao urednik ovog lista više puta je izvođen pred sud zbog uvrede veličanstva.
Laza Kostić je 1882. g. izabran za prvog predsednika Srpskog novinskog društva, a 1883. g. i za redovnog člana Srpskog učenog društva – Odbora za nauke filosofske i filološke.
Po izbijanju Timočke bune, u jesen 1883. godine, morao je da se ukloni iz Srbije i Beograda ispred sile kralja Milana.
U proleće 1884. g. Laza Kostić se seli na Cetinje, ali tvrdi da njegov odlazak u Crnu Goru nema nikakvog političkog smera, no je čisto književnog, poetskog značaja. Ipak, u Crnoj Gori će od jula 1885, pa sve do aprila 1891. godine, uređivati zvanični državni list Glas Crnogorca, za koji često piše i političke članke. Tokom sedmogodišnjeg boravka na Cetinju povremeno odlazi u Beč, Budimpeštu, Sombor, Novi Sad i Zemun, gde je uvek pod budnim nadzorom policije i uhoda.
U srpskim političkim previranjima u Vojvodini, podržava iz Crne Gore svog prijatelja Mišu Dimitrijevića i struju okupljenu oko njegovog lista Branik. Ubistvo Miše Dimitrijevića, koga je prvih dana 1890. g. ubio Jaša Tomić, uzrokovala je Kostićevo konačno udaljavanje i prve sukobe sa Tomićevim radikalima – naslednicima nekadašnje Miletićeve stranke, kao i njegove polemike sa novosadskom radikalskom Zastavom, koja će ga od tog vremena sve više napadati i klevetati.
OD LIBERALA DO KONZERVATIVCA
Nakon konačnog odlaska iz Crne Gore, u proleće 1891. godine, mada nezadovoljan autokratskim načinom vladavine kneza Nikole, Kostić nije dozvolio da bude uvučen u političku borbu na strani crnogorskih emigranata i protivnika kneževe vlasti. Mladen Leskovac je mislio da se upravo na tih sedam crnogorskih godina Laze Kostića odnosi njegova misao izrečena 1902. godine, da svaki čovek ima časova kad nije on.
Po povratku u Austrougarsku, Kostić, osiromašen i bez službe, pune četiri godine živi u manastiru Krušedolu, gde postaje blizak sa arhimandritom ovog fruškogorskog manastira (svojim bratom po mleku) Gavrilom Zmejanovićem. O Kostiću se stara i njegov prijatelj, tadašnji srpski patrijarh Georgije Branković. Neosporno, pod njihovim uticajem, da li iz osećanja zahvalnosti ili zbog promene religijskih uverenja, politička opredeljenja Laze Kostića sve više dobijaju konzervativna i klerikalna obeležja, udaljavajući ga od nekadašnjih liberalnih načela, kojima je decenijama bio privržen.
Na nagovor nekadašnjeg krušedolskog arhimandrita, tada vršačkog vladike Gavrila Zmejanovića, Laza Kostić se 1897. g. kandidovao u Vršačkom srezu za poslanika Karlovačkog sabora na klerikalnoj listi, ali je te izbore izgubio. Izgubio je i izbore za saborskog poslanika u rodnoj Šajkaškoj, kada se, ponovo na klerikalnoj listi, kandidovao 1902. godine.
Početkom 20. veka, posebno nakon objavljivanja knjige „O Jovanu Jovanoviću Zmaju“, Kostić postaje predmet žestokih napada radikalske Zastave, koji su predstavljali čitavu jednu antologiju novinskog beščašća i neukusa.
Poslednjih godina života Kostićeva politička delatnost svela se na pisanje za francuske i nemačke listove, pa je Le Nord 1902. g. objavio njegov članak „L’Alliance et Tolstoï“, u kome je duhovito polemisao sa političkim idejama Lava Tolstoja, a u danima nakon majskog prevrata 1903. g. Kostić se zadesio u Zemunu, odakle je, za konzervativni Le Figaro, pisao izveštaje o ubistvu kralja Aleksandra i kraljice Drage. Pred sam kraj života Laza Kostić je 1910. g. za Deutsche Revue pisao nedovršene političke uspomene pod nazivom „Bewahrtes und Gawahrtes“ („Iščekivano i dočekano“).
Poslednjih godina života, nakon promene na srpskom prestolu, Laza Kostić je bio posebno blizak sa novim srpskim kraljem Petrom Karađorđevićem. U više navrata odlazio je iz Sombora u posetu kralju, u njegov beogradski dvor (bio je u Beogradu i na dan dolaska tek izabranog kralja Petra I u Srbiju – tek da ga vidim, kako piše u jednom pismu iz 1903. g.). Njihovo poznanstvo poticalo je još sa Cetinja, gde su obojica bila u sličnom položaju izgnanika koja su u Crnoj Gori tražila privremeno utočište – Kostić službom, a Petar Karađorđević ženidbom kneginjom Zorkom, kćerkom kneza Nikole. Vinaver piše da je Kostić Petru Karađorđeviću na Cetinju bio i pomoćnik, i propagandista. Obojica su, iz sličnih razloga, napustili Cetinje. Petar Karađorđević, kasnije najslobodoumniji srpski vladar, sa francuskog je 1867. g. preveo i napisao predgovor čuvenoj knjizi „O slobodi“ engleskog političara i filozofa Džona Stjuarta Mila, pristalice pozitivizma u filozofiji i zastupnika ideja građanskog liberalizma, pa je i po svom zanimanju za filozofiju i književnost, ali i političkim idejama, sigurno bio blizak Lazi Kostiću.
Na kraju, da navedemo i jednu od brojnih političkih misli Laze Kostića, koja je izrečena pre tačno jednog i po veka, 1869. godine: Narod, koji nije kadar održati se drukče nego praznim uzdanjem i večnim obmanama, taj narod, ako što skorije propadne, biće samo u prilog opštoj čovečanskoj prosveti. Nažalost, ni posle 150 godina, ovaj citat nije neaktuelan.
Milan Stepanović
