Nikolaj Lazarević je rođen oko 1760. godine. Nema podataka o mestu njegova rođenja, ali je izvesno da nije rođen u Somboru, gde se u crkvenim matrikulama prezime Lazarević javlja tek u poslednjoj deceniji 18. veka. U prvim godinama postojanja Mrazovićeve somborske škole Norma, Nikolaj Lazarević je pohađao učiteljski tečaj, nakon čega je 1783. g. radio kao učitelj u Futogu. Od 1784. do 1786. g. bio je predavač nemačkog i srpskog jezika u somborskoj Normi i saradnik Avrama Mrazovića, koji ga je u proleće 1786. g. branio od napada somborskog gradskog školskog nadzornika i narodnog tribuna (predsednika opštestva) Nikole Mihajlovića, da bi se, nedugo potom, i sam žalio gradskom Magistratu kako ga Lazarević već dve godine ne trpi i kako je nemirne prirode i bez moralnih vrlina, nakon čega je ovaj morao da napusti posao somborskog učitelja i da pređe u Budim, gde je u srpskoj osnovnoj školi predavao nemački jezik.
U Budimu ga je pomagao bogat i književnosti naklonjen advokat i visoki državni činovnik Petar Asimarković (poreklom iz somborske plemićke porodice), kasnije mecena darovitog somborskog đaka Jovana Popovića Berića i Jovana Sterije Popovića. Prema podacima iz Šafarikove Istorije srpske književnosti (objavljene na nemačkom u Pragu 1865), Nikolaj Lazarević je pred kraj života napustio pravoslavnu veru i pokatoličio se. Umro je u Budimu, 4. marta 1806. godine.
Književni rad Nikolaja Lazarevića sastojao se u prevođenju književnih i istorijskih dela sa nemačkog jezika. Lazarević je prvi u Srba preveo čuven roman Danijela Defoa (1660-1731) „Robinzon Kruso“, koja je na srpskom objavqena 1799. godine u Budimu, sa naslovom: Животъ и чрезвычайна приключенiя славнаго Aнглеза Робiнзона Круссе отъ Iорка. Knjiga je imala čak 658 stranica (20+638+7 zasebnih listova sa ilustracijama). Na srpskom je objavljena osam decenija nakon prve pojave engleskog izvornika. Lazarevićev mecena, Petar Asimarković, koji je za štampanje ove knjige darovao 1.500 forinti, tražio je da Robinzon bude preveden na prost narodni jezik, u duhu Dositejevih prosvetiteljskih ideja, kako bi je mogao svako jasno razumeti (knjiga je i štampana građanskom ćirilicom). Cena knjige bila je dve forinte. Po mišljenju Jovana Deretića, istoričara srpske književnosti, tokom 19. veka objavljen je kod nas velik broj Robinsona i robinsonada, ali je samo jedan, i to onaj prvi, Nikolaja Lazarevića, bio autentičan Defoov „Robinzon“.
Osim prevoda Defoovog Robinzona, Lazarević je preveo i životopis znamenitog ruskog vojskovođe Aleksandra Vasiljeviča Suvorova, koji je štampan 1799. g. u Budimu, na 54 stranice. Knjiga je bila posvećena meceni Petru Asimarkoviću, a objavljena je kada je Suvorov bio postavljen za glavnokomandujućeg savezničkih rusko-austrijskih snaga, koje su tokom leta 1799. g. nanele poraz Napoleonovim trupama i zauzele deo severne Italije.
Još jedno značajno delo svetske književnosti, koje je s nemačkog preveo Nikolaj Lazarević, briljantan je i duhovit roman o večnoj ljudskoj gluposti, koji je, na primeru iščezlog grada Abdere u Trakiji, napisao nemački pesnik i književnik Kristof Martin Viland (1733-1813). Vilandov roman je izvorno objavljen u tri knjige, koje su u Lazarevićevom prevodu objedinjene u jednu, a prevod je štampan u Budimu 1803. godine, na 368 stranica. Obnovljeno izdanje Lazarevićevog prevoda Vilandove knjige štampano je u Budimu 1824. godine. Nikolaj Lazarević je Vilandovo delo preveo još 1800. g. i o tome je pismom obavestio pisca, a to je, možda, bilo i prvo obraćanje jednog srpskog pisca nekom od znamenitih pisaca nemačkog klasicizma.
Mada nije ostavio značajnijeg spisateljskog traga u srpskoj književnosti, prevodi Nikolaja Lazarevića imali su pionirski značaj u približavanju srpske i savremenih evropskih književnosti tog doba.
M. S.
