SOMBOR U VOJVODSTVU SRPSKOM 1849-1861.

Razdoblje Vojvodstva srpskog trajalo je tek nešto više od jedne decenije. Bilo je to vreme Bahovog apsolutizma, koji je, da parafraziramo nekadašnjeg upravitelja somborske gimnazije dr Ede Margalića, poraženim Mađarima dat kao kazna, a Srbima kao gorka nagrada. Nakon poraza Mađara u Građanskoj revoluciji 1848/49. godine, Carskim patentom od 18. novembra 1849. g. osnovano je Vojvodstvo Srbija i Tamiški Banat. U okviru centralističkog državnog sistema ustrojstvo ove upravne oblasti bilo je veoma daleko od ideja srpske samostalnosti proklamovanih na Majskoj skupštini u Sremskim Karlovcima 1848. godine. Teritorija Vojvodstva bila je tako određena da Srbi u njemu nisu bili najbrojnija nacija (bili su treći po broju stanovnika, iza Rumuna i Nemaca, a ispred Mađara), štaviše, u ukupnom udelu stanovništva Srpskog vojvodstva Srbi jedva da su prelazili 20 procenata. Vojvodstvom ni jednog trenutka nije upravljao neko od predstavnika Srba, a zvaničan administrativni jezik bio je nemački. Ipak, prednost pripadnosti srpskoj naciji ogledala se u povećanom broju službeničkih mesta koja su bila dostupna Srbima u novom administrativnom ustrojstvu Vojvodstva, mada su i tu Nemci imali potpuno prvenstvo.

Apsolutistička vlast bečkog dvora bila je strogo centralizovana i gajila je istovetno nepoverenje kako prema obnovi mađarskog, tako i prema razvoju srpskog nacionalnog pokreta, a posebno je zazirala od snažnijeg povezivanja vojvođanskih Srba sa sunarodnicima iz Kneževine Srbije. Otud je cenzura štampe i knjiga bila izraženija nego pre revolucije, a cenzurisani su i kulturni programi i manifestacije.

Neposredno posle sloma Mađarske revolucije, još u vreme vojne uprave, na teritoriji budućeg Vojvodstva srpskog stvorena su dva vrhovna distriktska komesarijata. Komesarijat za Bačku, Torontal i Vršac imao je sedište u Somboru i njime je, kao komesar (ili župan), upravljao Isidor Nikolić Srbogradski. Istovremeno su, pri ovim distriktima, postojali i vladini komesarijati, pa je Komesarijat za Donju i Srednju Bačku, takođe, sedište imao u Somboru, koji je bio i upravno sedište Sreskog komesarijata. Vrhovnom distriktu sa sedištem u Somboru bila su podređena i sva tri slobodna i kraljevska grada na teritoriji Bačke (Novi Sad, Sombor i Subotica), kao i sva trgovišta i krunski distrikti (Potiski i Velikokikindski). Nekadašnji županijski sistem, koji je zvanično ukinut objavom vrhovnog diskritskog komesara Isidora Nikolića, 15. decembra 1849. g. u Somboru, bio je u potpunosti zamenjen privremenim komesarskim sistemom, koji je posle osnivanja Vojvodstva prerastao u zvanične upravne organe vlasti.  Komesarijati su  ukinuti tek nekoliko godina kasnije (između 1852. i 1854), kada je u okviru Vojvodstva osnovano pet upravnih područja.

Sombor je tada postao sedište upravnog područja koje je obuhvatalo šest srezova (somborski, bajski, subotički, apatinski, kulski i senćanski), a ovde su stolovali i Carsko-kraljevski okružni sud (sudstvo je izdvojeno iz nadležnosti grada 1850. g.), Prvostepeni urbarijalni sud (od 1856. g.), Sreska poreska služba (od 1851. g.), kao i Carsko-kraljevsko pokrajinsko namesništvo. Godine 1854. Somborski okrug imao je šest srezova, 77 opština i 349.436 žitelja, a prostirao se na 108,4 kvadratnih austrijskih milja (6.238 km²), odnosno zauzimao je najveći deo nekadašnje Bačko-bodroške županije.

U vreme neposredno nakon Revolucije, i na teritoriji slobodnog i kraljevskog grada Sombora zavladale su nemaština i opšti nedostatak novca. To je uticalo na pojavu odmetništva i pljački u atarima okolnih salaških naselja, odnosno pustara i sela. Time je život stanovništva, uz arogantnu i netrpeljivu vlast, postao još nesigurniji. Kretanje i okupljanje građana, kao i rad gostionica, zbog atmosfere nepoverenja i nezadovoljstva bili su vremenski ograničeni. Od građana je bilo oduzeto oružje, pa i ispravljene kose. Somborskim ulicama kretali su se kopljanici, koji su lovili  građane osumnjičene za saradnju sa mađarskim vlastima i predavali ih vojnom sudu, što je dodatno unosilo strah i nesigurnost među stanovnike grada (najviđeniji predvodnici mađarske gradske uprave tokom 1848/49. g. bili su osuđeni na smrtne kazne, koje su im zamenjene dugogodišnjim kaznama zatvora).

Gradska blagajna bila je nakon Revolucije sasvim ispražnjena, a stanovništvo osiromašeno kako čestim pljačkama prilikom višestrukih promena režima, tako i činjenicom što usled rata zemlja nije bila obrađivana u ranijoj meri. U gradu se nalazio i znatan broj pripadnika carske vojske, od kojih su mnogi bili smešteni po privatnim kućama, što je dodatno opterećivalo osiromašeno stanovništvo. Krajem septembra 1849. g. u Somboru je osnovana i vojna bolnica sa 160 ležajeva. Gradski magistrat dobio je naredbu da uz srpski jezik mora da koristi i zvaničan nemački jezik (ipak, gradske vlasti su, sasvim korektno, spise i dalje vodile na svim jezicima koji su bili u upotrebi u Somboru, zavisno od slučaja i predmeta). Od 1860. g. spisi gradskih vlasti vođeni su srpskim jezikom, ali latiničnim pismom, iz ljubavi prema braći Bunjevcima, kako je ovu odluku komentarisala srpska i hrvatska štampa. Nazivi somborskih ulica u ovo vreme bili su ispisani ćiriličnim pismom, a oba velika gradska trga (Sv. Đorđa i Sv. Trojstva) ponela su privremeno nove nazive (Trg Franje Josifa i Sofijin trg, nazvan po imenu nadvojvotkinje i careve majke, svojevremeno naklonjene Srbima i Srpskom pokretu).

Nakon sloma revolucije doneta je i odluka o ukidanju kmetstva i podeli sesionalne zemlje seljacima koji su je obrađivali. Ukidanje kmetstva imalo je dalekosežan značaj za razvoj sela u širem okruženju Sombora. Reformisan poreski sistem, koji je od tada važio za sve stanovnike Habzburške monarhije, kvalitetnije je uvažavao svakodnevni život i građana Sombora.

U vreme Vojvodstva srpskog, odnosno Bahovog apsolutizma i stroge centralizacije, znatno su bila sužena prava i nadležnosti slobodnog i kraljevskog grada i gradskog Magistrata, posebno do 1854. godine, kada je apsolutistička vlast donekle oslabila. Za somborskog gradonačelnika prvi put je 1858. g. imenovan čovek koji, ni po poreklu, ni po rođenju, nije bio Somborac, već samo državni činovnik, Poljak Ignjac fon Dzbanski.  Njegova preporuka za ovaj položaj nije bilo dobro poznavanje lokalnih prilika i ugled koji je ovde stečen, već bezpogovorna lojalnost dvoru.

Ipak, i u tim okolnostima nije se očajavalo, već se tražio način kulturnog i obrazovnog napretka. Tako je 1850. g. u Somboru pokrenuto Društvo srpskog pozorišta, a ovdašnja Srpska učiteljska škola (Preparandija) počela je u znatnoj meri da osavremenjuje svoj rad pod uticajem dr Đorđa Natoševića, prote Đorđa Brankovića i profesora Nikole Vukićevića. Pokrenut je 1858. g. časopis „Školski list“, koji će, veći deo svog dugog veka, neposredno biti vezan za Sombor, kao rasadnik prosvetnog promišljanja Srba, uz nemerljiv doprinos razvoju identiteta. Obrazovno uzdizanje je, dodatno podstaknuto 1859. g. kada je u Somboru osnovana prva Gradska biblioteka. Stanovnicima mađarske narodnosti (Mađarima i mađarizovanim Bunjevcima) jedino mesto za okupljanje i kakav-takav kulturni i politički rad omogućavala je tada poluilegalna Mađarska čitaonica, čije se članstvo okupljalo u privatnim kućama i stanovima. Pod prismotrom sumnjičavih austrijskih vlasti nalazila se i ovdašnja Srpska čitaonica. Zvanični srpsko-mađarski (time i srpsko-bunjevački) odnosi u gradu, opterećeni prethodnim sukobom, tokom decenije postojanja Vojvodstva srpskog bili su uzdržani. Međutim, nezvanični, lišeni suvišnih romantičarskih uobrazilja, prilično su dobro funkcionisali, pa je pedesetih godina 19. veka u Somboru postojala neformalna, ali srdačna družina Srba i Mađara – prijatelja u piću, nazvana srpsko-mađarskim nazivom „Sunđer taršašag“ (Družina sunđer), a ovdašnji tamburaši redovno su dolazili da razonode ovo žedno društvo. Jedan od malobrojnih pozitivnih efekata iz vremena Bahovog apsolutizma bilo je osnivanje prvih privrednih (trgovinsko-obrtničkih) komora, a među njima i Komore za trgovinu, industriju i zanatstvo, osnovane u Temišvaru 1850. godine. Pri ovoj komori nalazio se i znatan broj somborskih trgovaca i zanatlija (1867. g. u Temišvarsku komoru bilo je učlanjeno 740 zanatlija i trgovaca iz Sombora, od kojih su 124 člana imala pravo glasa i odlučivanja).

Neprihvatljiva otuđenost apsolutističke vlasti imala je posledice po razvoj podaničke lojalnosti, pa je, nakon jedne decenije Bahovog apsolutizma i centralističkog upravljanja, car Franja Josif 20. oktobra 1860. g. doneo tzv. Oktobarsku diplomu, kojom je, konačno, najavljeno preuređenje ustrojstva Habzburške monarhije, na osnovama federalizma. Mađarima su privremeno vraćeni Sabor i upravna tela iz vremena pre revolucije, a predviđeno je bilo i objedinjavanje istorijskih teritorija Ugarske, zasnovano na županijskom uređenju. Bez obzira na kontrolisanu liberilazaciju i upitne ustupke dvora prema Mađarima, somborski i vojvođanski Srbi su krajem 1860. g. naslutili da su nastupili poslednji dani  Vojvodstva srpskog. I zaista, car je 27. decembra 1860. g. i zvanično ukinuo Vojvodstvo, čiju je teritoriju ponovo priključio Kraljevini Ugarskoj. Somborci su za ovu vest saznali 9. januara 1861. godine, posle čega su na tornju Gradske kuće zajednički istaknute srpska i mađarska nacionalna zastava (na srpskoj zastavi pisalo je „sloga“). Išlo se u susret vremenu u kojem se, iznova težilo obnovi narušenog međunacionalnog poverenja, nasuprot poražavajućem diskriminatorskom pristupu države.

Time je neslavno završena decenija zloupotrebe težnji Srba za samostalnim nacionalnim prostorom od strane Habzburške monarhije. Ova blasfemija srpske nacionalne ideje nije u potpunosti prekinula njen razvoj. Štaviše, ona je doprinela usmerenosti na afirmaciju njenog kulturnog i obrazovnog konteksta, koji je stvarao dugovečniji obrazac i strateški gradio jaču otpornost na nove izazove. Borbenost nije izgubila na značaju, međutim, njena hitrina poletnih, ali ponekad brzopleto donetih političkih stavova, ustuknula je pred staloženijom rečitošću dalekosežnijih nacionalnih misli. Ideja srpske autonomije nije bila ugašena, ali je usledilo njeno prestrojavanje ka odgovornijem i trezvenijem pristupu novih predstavnika srpske građanske elite. Njihova nada u nacionalno oslobođenje prividno se primirila i iščekivala je pogodniji trenutak. Decenija postojanja Vojvodstva srpskog ipak je, u određenoj meri, ostala upamćena po pomacima. U političkom diskursu omeđila je srpsku nacionalnu teritoriju severno od Save i Dunava i barem je, za neko vreme, Srbima bilo priznato pravo na nacionalno i istorijsko pamćenje.

Za većinske somborske Srbe razdoblje koje je uskoro usledilo predstavljalo je više od pola veka borbe za očuvanje identiteta i svojih sve ugroženijih nacionalnih prava, usled upornog i sistemskog pritiska denacionalizacije.

Milan Stepanović