Južnoslovensko katoličko stanovništvo iz Bosne i Hrvatske u Bačku se, u manjim migracionim talasima, naseljavalo već od prve polovine 16. veka (pojedinačnih doseljavanja bilo je još krajem 15. veka). U sam suton Ugarske kraljevine usledila je, oko 1524. godine, manja migracija dalmatinskog hrvatskog stanovništva u Podunavlje, a iz istog pravca nastavilo se doseljavanje i oko 1530. godine, u vreme prodora Turaka u Dalmaciju (deo tog stanovništva kasnije se, oko 1565. godine, vratio u Dalmaciju). Naselјenike iz Dalmacije i Slavonije, doselјene u Bačku tridesetih godina 16. veka, pominju i zapisi kasnijih letopisa segedinskog i subotičkog franjevačkog manastira. Polovinom 16. veka u nekoliko podunavskih sela naselilo se zemlјoradničko stanovništvo katoličke veroispovesti, poreklom iz središnje Bosne, koje beleže i najstariji objavlјeni poimenični turski defteri.
Ipak, prvi turski poreski i katastarski popisi (defteri) velike somborske nahije (109 naselja), svedoče da je broj katoličkog življa bio još veoma nizak (veliku većinu stanovništva somborske nahije činili su Srbi, koji su bili jedini stanovnici ili relativna većina u tačno 100 od 109 naselja). Katoličko južnoslovensko stanovništvo u velikoj Somborskoj nahiji, koju je činilo 109 manjih i većih naselja, živelo je 1570. g. u svega šest naselja, od kojih su dva bila čisto slovenska (Gornje Santovo i Monoštor – danas Hercegsantovo i Bački Monoštor), u dva naselja južnoslovenski katolici predstavljali su većinu (Kolut i Bereg – danas Bački Breg), u jednom relativnu većinu (Nađ Sonta, danas Sonta), a u jednom manjinu (Vajska). U Bačkoj nahiji katoličko južnoslovensko stanovništvo živelo je u naselju Plavna, a nekolicina njih živela je i u samom Baču, tada prevashodno turskom naselju. Još su polovinom 18. veka sva nabrojana naselja bila šokačka, a većina njih (osim Koluta, kasnije naseljenog Nemcima, i Santova u novijem vremenu naseljenog Mađarima) ostala su većinski šokačka do danas.
Prvi pomeni imena ili etnonima ŠOKAC (o čijem jezičkom poreklu postoji znatan broj pretpostavki, ali ni jedna dovoljno pouzdana) zadiru u drugu polovinu 16. veka, kada je u turskom defteru Sremskog sandžaka iz 1566/67. godine, prilikom popisa stanovnika sremskih sela i varošica, zapisan veći broj pojedinačnih etnonima ŠOKAC, u funkciji prezimena, koje je zabeleženo kod 19 osoba u 14 naselja.
Drugi pomen ovog etnonima, a prvi u nekom zvaničnom dokumentu, potiče s početka 17. stoleća. Tada je u Bačku stigao nekadašnji franjevac, kasnije sveštenik i misionar don Šimun Ivan Matković, rodom iz Olova u Bosni. On je, od početka 17. veka, boravio u Južnoj Ugarskoj (Sremu, Baranji i Bačkoj), a bio je, kako piše u svom izveštaju Bartolomej Kašić, vešt u ophođenju sa turskom gospodom. Kako je pravoslavna crkva tada bila jedina organizovana i stalno prisutna hrišćanska zajednica na prostoru Bačke, početkom 17. veka pravoslavni mitropolit Segedinske mitropolije počeo je da prikuplјa crkveni porez (tzv. „dimnicu“, „venčanicu“, „kršćanicu“, milostinju i razne „daće“) i od ovdašnjeg šokačkog i mađarskog katoličkog živlјa. Takav postupak naišao je na Matkovićevo protivlјenje, pa se, u ime svojih vernika, prilikom putovanja u Caigrad 1614. godine, žalio sultanu i carigradskoj Porti. U žalbi je naveo da se njihova vera razlikuje od grčke, vlaške i srpske, te da katoličko stanovništvo dobrovoljno daje crkvena davanja svojim latinskim sveštenicima i fratrima, i ne želi da pristane na davanja pravoslavnom mitropolitu, koji je i putem sile hteo da ih naplati. Nakon ove žalbe, sultan Ahmed I izdao je 1615. g. ferman kojim se zabranjuje pravoslavnom mitropolitu da kupi porez od katolika jer se njihova vera razlikuje od vere Grka, Srba i Vlaha, i Mađari i ŠOKCI nemaju nikakve veze sa pravoslavnim mitropolitom.
Pet godina kasnije, krajem marta 1620. godine, budimski beglerbeg Muhamed-paša uručio je prepis ovog sultanovog fermana somborskom kadiji Salihu Mehmedu bin Šemsedinu i segedinskom kadiji Dervišu Mehmedu. U navedenom dokumentu prvi put je zapisan kolektivni etnonim ŠOKAC.
I mada će tokom 17. veka u Bačku, u više migracionih talasa, biti naseljeno znatno brojnije, a Šokcima po poreklu, jeziku i veri blisko bunjevačko stanovništvo iz Dalmacije, Like, jugozapadne Bosne i zapadne Hercegovine, bački Šokci će sačuvati svoje ime, ikavski govor, narodnu nošnju i običaje sve do današnjih dana, te se neće utopiti u veću i po mnogo čemu srodnu bunjevačku granu. Etnonim ŠOKAC prisutan je kasnije (u 17. veku) i kod katoličkog stanovništva na prostoru Đakovačke biskupije u Slavoniji, kao i u Baranji, odakle će se Šokci i naknadno doseljavati u Bačku (u Bač se, nakon povlačenja Turaka 1687. godine, doselilo šokačko stanovništvo poreklom iz okoline Tuzle). Bačko šokačko stanovništvo, sada već prilično malobrojno, danas se većinom izjašnjava hrvatskom nacionalnom pripadnosti.
Milan Stepanović
11 Komentara
Marin Katačić
Divine informacije za koje nisam do sada čuo.
Mirjana Pejak
Za mnoge podatke, iz ovog divnog teksta, nisam čula i drago mi je da sam nešto novo saznala
Sokica
Moja baba je govorila”odvolje vam ko Sokcu post”
Marin Ivković
Volim i pratim istoriju naših naroda i tekst mi je bio veoma zanimljiv. Šokci i Bunjevci su uglavnom bili Srbi katolici. Posle drugog s.r. bilo je oko 500.000 Šokaca i Bunjevaca i po Titovom naređenju, većina je prevedena u Hrvate i danas se izjašnjavaju kao Hrvati. Sećam se kada sam pre jedno 40 godina bio kod bake, mamine mame u Tuzli, govorili smo o jednoj našoj snahi i baka je rekla da je ona Šokica. Upitao sam je jel Hrvatica a baka je odgovorila, Ne, katolkinja. Za nju rođenu 1905. godine Hrvati i Šokci nisu bili isto.
Milan Stepanović
Šokci i Bunjevci su jednim delom bili Bošnjaci – katolici (danas se većina njihovi dalekih sunarodnika u Bosni izjašnjava hrvatskom nacionalnosti), a drugim delom Hrvati iz Dalmacije, naravno katolici. Za veoma mali deo ove populacije postoje istorijski dokazi da je reč o Srbima koji su prešli u katoličku konfesiju (uostalom, državna i crkvena politika srednjovekovne, pa i novovekovne Srbije, nije prihvaćala mogućnost srpske narodnosti, a nepravoslavne pripadnosti). Tako da treba da budemo realni. Šokci i Bunjevci su najvećim delom bošnjačkog i hrvatskog porekla.
Lex
Zar nije problematična upotreba i projektovanje termina Bošnjak iz današnjeg vremena i značenja u prošlost? Bošnjački identitet u 17. vijeku? Ispada da je postojao bošnjački identitet čak prije islamizacije.
Milan Stepanović
Očito je da ne poznajete stare etnonime. Etnonimi Bošnjanin i Bošnjak, pominju se još u 13, 14. i 15. veku (naravno i kasnije). Bošnjački identitet (“Bošnjani” u nizu bosanskih, srpskih i dubrovačkih povelja od 13. do kraja 15. veka) jeste postojao pre islamizacije, kao što je i država Bosna postojala pre islamizacije. Naravno, ni srpska, ni hrvatska, ni bošnjačka nacija nisu tada postojale u današnjem smislu (one u celom svetu nastaju u 19. veku).
Josip Žaper
Ja sam Sokac ali se smatram Hrvatom po nacionalnosti. Iz Domaljevca u Posavini smo u 17. veku pod pritiskom Osmanlija doselili u Sombor
Milan Stepanović
Uz poštovanje za podatak koji ste naveli, u Somboru prezime Žaper, od 1699. do 1969. g. nije zapisano ni jednom u crkvenim matičnim knjigama, niti na popisima stanovnika grada. Tako da (ako je reč o prezimenu kojim ste se ovde potpisali) taj podatak sasvim sigurno nije tačan. Možda ste mislili na Samobor?
Драган
У књизи (на немачком језику), коју ми је показао Томислав Шимуновић из Апатина, по попису становништва из 1799. године у Сонти су живели Срби католици.
Milan Stepanović
Raci katolici, Iliri, Dalmati, Šokci… Sve su to bili nazivi kojima su nemačke i mađarske vlasti zvanično nazivale ovdašnje Šokce, neosetljivi za te naše sitne, a nama tako bitne razlike (njima je zajednički jezik bio očito osnovni element nacionalne kategorizacije). Ali činjenica je da se Šokci ni tada, ni pre, ni kasnjie, nisu osećali, niti izjašnjavali Srbima, a čovek je ipak ono što oseća da jeste.