PAŠINA KULA – NAJDUGOVEČNIJE SOMBORSKO ZDANJE

Iz perioda turske uprave nad Somborom (1541-1687) postoji pouzdano svega jedna sačuvana građevina – Pašina ili Turska kula. Ona predstavlja jedini beleg turskog vojnog prisustva u Somboru i najstarije je sačuvano gradsko zdanje, koje je svoj sadašnji oblik dobilo tokom prve polovine 18. veka, nekoliko decenija nakon turskog povlačenja.

Ova kula predstavljala je deo nekadašnje turske tvrđave, koja je, verovatno, podignuta na temeljima nekadašnje srednjovekovne tvrđave braće Cobor, iz predturskog perioda. Ovdašnja vlastelinska i plemićka porodica Cobor dobila je 1469. g. dozvolu od ugarskog kralja Matije Korvina da u svom rezidencijalnom središtu Coborsentmihalju, preteči današnjeg Sombora, podigne utvrđenje (kaštel), načinjeno od kamena i drveta, što je do 1476. g. i učinjeno. U arhivskim spisima s kraja 15. i s početka 16. stoleća ova tvrđava zapisana je kao Castellum in Choborzentmyhal i Castrum Choborzentmyhal.

Dve godine posle turskog osvajanja grada u somborskoj tvrđavi je 1543. g. boravila turska vojna posada od 50 vojnika razmeštenih u dva pešačka, jedno konjičko odeljenje i jedno tobdžijsko odeljenje (među turskim tobdžijama bilo je i Srba). O turskoj vojnoj posadi i somborskoj tvrđavi svedoče i zapisi iz 1560/61, 1570, 1577, 1578, 1613, 1629, 1665. i 1684. godine, kada je segedinski sandžakbeg naredio njenu obnovu zbog opasnosti od hrišćanske opsade grada. U popisu turskih vojnih utvrđenja i posada po Ugarskoj, koji je sačinjen 1577. g. u Beču, zapisan je i Sombor, u kome je navedena i tvrđava ili zamak (ein schloss), sa turskom posadom od 44 vojnika. Putopisac i hroničar Evlija Čelebi, u svom opisu Sombora iz 1665. godine, pominje i ovu kulu, u sklopu ovdašnje tvrđave sagrađene od tvrdog materijala. Zapisao je da se u kuli nalazi konak dizdarev (zapovednika utvrđenja), a kraj nje su stojala i dva šahi topa.

Kao arhitektonski znamen grada tvrđava i kula su predstavljeni na mapi Ugarske, koju je 1556. g. načinio Volfgang Lacijus, zatim na mapi Matijasa Zinta iz 1567. godine, kao i na putopisnoj mapi Hajnriha Otendorfa iz 1667. godine, a prikazana je i na skici austrijske opsade Osijeka juna 1687. godine. I na sve četiri vedute Sombora iz 1697, 1698. i 1700. g. kula dominira središnjim delom grada. Na mapi Sombora i somborskih pustara inž. Antona Kaltšmita iz 1746. g. ucrtan je položaj tvrđave i nekadašnje ograđene unutrašnje varoši (čaršije s dućanima), a na planu okruženja crkve Sv. Trojstva i franjevačkog samostana iz 1774. godine, ucrtan je, severno od crkve, i ostatak nekadašnjeg odbrambenog šanca (Fossatum Vacant) koji se nalazio ispred somborske tvrđave. Na osnovu ovog plana vidimo da se šanac protezao rubom današnje mlečne pijace, iz pravca Glavne ulice, te je vodio prema Pašinoj kuli.

Komorski prefekt Tau, u svom opisu Sombora iz 1718. godine, navodi da se u prostoru okruženim šancem nalaze ruševine kule od dobrog materijala, pa možemo da pretpostavimo da su je austrijske vojne vlasti obnovile posle 1718. godine (tada je skinut toranj i stavljen je sadašnji krov). I u putopisu znamenitog istoričara, geografa i rektora požunskog Liceja Mateja Bela, koji je oko 1735. g. boravio u Somboru, zapisano je da se kroz grad proteže šanac koji otkriva ostatke stare tvrđave, od koje, sem jedne kule, nije ostalo drugih tragova. O kuli piše i letopis ovdašnjeg franjevačkog samostana, koji navodi da se u središtu manjeg šanca nalazio se toranj pokriven šindrom, koji su sagradili Turci. I poznati somborski pedagog i zavičajni povesničar Nikola Vukićević, u svojoj povesnici Sombora, objavljenoj 1860. godine, piše da je Sombor u vreme Turaka bio mnogoljudna i važna varoš, a sredotočije mu je bila velika kula koja i sada postoji i koja je možda jošt od predturskih vremena zaostala. Poslednji ostaci zidina nekadašnje somborske tvrđave srušeni su i uklonjeni 1837. godine.

Kada je prostor nekadašnje somborske tvrđave, polovinom 18. veka, postao posed državne Komorske administracije i njenih činovnika, na crtežu Andreasa Knajdingera ucrtana je 1772. g. i kula koja je, prema sačuvanom crtežu, već imala svoj sadašnji izgled i u kojoj su se nalazili, kako je zapisano, stanovi komorskih pisara i blagajnika. Zanimljivo je da se, tačno nasuprot Pašinoj kuli, na zapadnoj strani nekadašnjeg utvrđenja, nalazila još jedna, nešto niža kula, sličnog oblika, za koju je u legendi mape zapisano da predstavlja spremište za plodine. U neposrednom susedstvu Pašine kule podignuta je, polovinom sedamdesetih godina 18. veka, barokna jednospratnica Pavla Krušpera, administratora Komorske administracije u Bačkoj.

Antal Mindsenti opisuje 1831. g. Pašinu kulu kao zasebnu samostojeću dvospratnicu, u čijem prizemlju stanuju jedan komorski službenik nižeg ranga i jedan pandur, a u čijem se gornjem delu nalaze arhiv i blagajna Komorske administracije.

Zidana od opeka, za ono vreme upečatljive visine (25 metara sa krovom) i veličine (13,5 x 11 metara), sa prednjim zidovima debljine 125 cm, uz manje prepravke, ova kula, sa prizemljem i dva sprata, sačuvala je svoju osnovu možda i duže od četiri stoleća. Spratovi kule povezani su starim zavojitim drvenim stepeništem, kraj koga se, između prvog i drugog sprata, i danas vidi očuvana turska stražarska niša. Krov kule je zidan na četiri vode, a na njegovom vrhu je širok i velik dimnjak. Dvorišni ulaz u kulu čine veoma stara dvokrilna drvena vrata sa rešetkama, a još ni sad sa prednje strane kule, prema ulici, ne postoje vrata. Prizemne prostorije imaju polukružne svodove, a hodnik ispred stepeništa zasveden je bačvastim svodom, kao i prostor iznad stepeništa. Tragovi ranije turske arhitekture, sem stražarske niše, mogu da se prate i na pojedinim delovima svoda.

Kula je, sve do druge polovine 19. veka, bila u posedu Komorske administracije, a kasnije se u Pašinoj kuli, kao i u susednoj Krušperovoj kući, nalazila služba gradske pošte i telefonske centrale. Posle Drugog svetskog rata ovde se, do kraja šezdesetih godina 20. veka, nalazio Zavod za prosvetno-pedagošku službu. Nakon toga, najstarije somborsko zdanje pripojeno je Istorijskom arhivu, koji se nalazio u Krušperovoj kući, te su u njemu pohranjene arhivalije Magistrata slobodnog i kraljevskog grada Sombora – najdragocenija dokumenta za istoriju grada (dva zdanja su danas i fizički povezana, tako da Pašina kula sa Krušperovom palatom čini kompletno zdanje somborskog Istorijskog arhiva).

Od 1948. g. kula ima status zaštićenog spomenika kulture, a od 1991. g. i status kulturnog dobra od velikog značaja. Krov i fasada Pašine kule obnovljeni su u jesen 2007. godine.

Milan Stepanović