CRKVA SV. OCA NIKOLAJA U STANIŠIĆU

Prva crkva u Stanišiću nastala je ubrzo po doseljenju ovdašnjeg srpskog stanovništva iz sela Baračke i Dautova na nekadašnju stanišićku pustaru, tokom 1763/64. godine, a 1765. g. popisana su u selu sva petorica doseljenih sveštenika – Nićifor Petrović i Timotije Selakov iz Baračke (u svešteničkoj službi od 1746, odnosno od 1753. godine), te Petar Grujić, Grigorije Borđoški i Kiril Stojanović (u službi od 1743, 1759. i 1760. godine).

Četiri godine kasnije (1769), zapisano je da je selo, sa 110 srpskih kuća, imalo crkvicu, sa parohijom koja je pripadala bajskom protoprezviteratu. Reč je, verovatno, samo o kući u kojoj je obavljana crkvena služba. Do kraja te decenije stanišička crkva je imala i crkvenjaka (Todora Jakonića). Prema podacima sa popisa iz 1765, 1770. i 1772. godine, petorica stanišičkih sveštenika bila su među najimućnijim žiteljima sela. U selu su 1764. g. bila 92 pravoslavna doma (sa pet svešteničkih domova), 1770. g. ih je 111, 1772. g. – 118, 1783. g. – 135, 1788. g. – 136, a 1797. g. u Stanišiću je 138 pravoslavnih domova.

Godine 1772. sagrađena je prva crkva, koja se nalazila na istom mestu gde je nekoliko decenija kasnije sagrađena sadašnja pravoslavna crkva u Stanišiću. Prvobitna crkva je bila niska, izgrađena od dasaka i pokrivena trskom, a prema predanju, doseljenici iz Baračke i Dautova imali su zasebne ulaze u crkvenu portu iz Male ulice (danas Dalmatinska). Crkva je, tokom prvih godina nakon doseljenja srpskog stanovništva u Stanišić, imala po dva tutora, jednog poreklom iz Baračke, a drugog iz Dautova.

Na popisu stanišićkih sveštenika iz 1773. g. navedeno je da su dva sveštenika služeća (Petar Grujić i Grigorije Borđoški), a trojica su bila neslužećih (Nićifor Petrović, Timitoje Selakov i Kiril Stojanović). Od 1774. g. stanišićka parohija je zavedena kao jedinstvena, a od 1775. g. sveštenici vode i jedinstvene crkvene matične protokole, koji su, do tada, verovatno vođeni prema ranijoj zavičajnoj pripadnosti, u starim protokolima Baračke i Dautova. U zapisniku o pregledu nekih crkvenih opština u Bačkoj iz 1779. godine, za Stanišić navedeno da su protokoli krštenih, venčanih i umrlih zavedeni 1777, a protokol ispoveđenih 1779. godine, te da se pojedini protokoli (matična knjiga umrlih) ne zavode redovno. Nažalost, svi crkveni protokoli stanišićke crkve izgoreće u manjem požaru 1910. godine (sačuvani su samo prepisi, vođenni od 1831. g. za potrebe državne administracije).

Crkva je ucrtana na mapama Stanišića iz 1783. i 1788. godine, a pomenuta je i u opisima sela na nemačkom jeziku iz 1790. i 1797. godine (u drugom opisu navedene su stara crkva i nova crkva u izgradnji).

Popis pravoslavnih sveštenika iz 1788. g. u Stanišiću je zabeležio trojicu sveštenika: Grigoriju Borđoškog, Kirila Stojanovića (umro je 1800. g. u 64. godini, a njegov nadgrobni kameni krst sačuvan je u crkvenoj porti do danas) i Nićifora Petrovića, a nekadašnji stanišićki sveštenik Timitoje Selakov(ić) zapisan je te godine kao kapelan (pomoćni sveštenik) u Baji. Na istom popisu je zapisano da u selu ima 136 pravoslavnih domova, kao i da stanišićka parohija ima dve ispostave u selima Santovo i Bereg, u kojima je bilo četiri, odnosno pet pravoslavnih domova.

Izgradnja nove crkve

Stanišićki Srbi su 26. aprila 1792. g. uputili pismenu izjavu ugarskom palatinu Šandoru Lipotu i Namesničkom veću da žele da grade novu crkvu jer je dotadašnja bila mala i trošna. Istovremeno, Stanišićani su molili palatina i Namesničko veće za materijalnu pomoć pri izgradnji crkve, jer su, kako su naveli u dopisu, bili osiromašili zbog nekoliko nerodnih godina i vojski koje su prolazile kroz selo u vreme rata sa Turcima (1787-1791). U to vreme je, prema izveštaju sveštenika Grigorija Borđoškog, u Stanišiću živeo 1.241 pravoslavni žitelj.

Nakon početka izgradnje nove crkve Prenosa moštiju Sv. oca Nikolaja, radovi su uskoro zastali, pa je Johan Tokl, zidarski majstor iz Novog Sada, s kojim je stanišićka crkvena opština dogovorila zidanje nove crkve, zatražio, krajem novembra 1794. godine, da županijska komisija izađe u Stanišić i ustanovi zašto je zastala izgradnja pravoslavne crkve. Predračun za izgradnju crkve iznosio je 3.800 forinti, a novosadskom majstoru je do kraja 1794. g. isplaćen tek deo tog iznosa (1.488 forinti). Narednih meseci nastavljen je spor između Johana Tokla i stanišićke crkvene opštine koja se pravdala materijalnim teškoćama, kao i činjenicom da su u isto vreme podizane i pravoslavne crkve u Keru, Šovama i Gložanu.

Sačuvana je jedna knjiga crkvenih računa, kao i svežanj računa o građevinskim poslovima iz 1794. g. (na latinskom), iz kojih se vidi kako je građena današnja crkva između 1792. i 1807. godine. Godine 1793. g. za pravljenje cigle i za plaćanje alata cigla-majstoru utrošeno je 860 forinti. Naredne 1794. g. za zidanje crkve dato je 2.809 forinti, od čega je, kao dobrovoljni prilog, u gotovom sakupljeno 633 forinte, a prodajom marve, koju je darovao narod, crkva je iste godine pribavila još 643 forinte. Narednih godina, sve do 1801. godine, izdaci su opadali, pa je u to vreme crkva, verovatno, već delimično sazidana, ali nije bila iznutra uređena. Godine 1795. za stolarske radove izdvojeno je 337 forinti, 1796. g. 255 forinti, a 1797. g. 475 forinti. Tokom 1806. i 1807. godine, kada su rađeni završni radovi na stanišićkoj pravoslavnoj crkvi (verovatno izgradnja tornja, možda i krovni radovi), troškovi su ponovo skočili na 2.538, odnosno 2.106 forinti. Iz knjige računa se vidi da je najveći deo troškova izgradnje crkve snosio ovdašnji srpski živalj.

Konačno, crkva je svečano osvećena 14 godina posle početka izgradnje, 20. decembra 1806. g. (1. januara 1807. g. po Gregorijanskom kalendaru), na dan Sv. Ignjatija Bogonosca. Nemamo podatke ko je osvetio crkvu, ali uz starog stanišićkog paroha Gligorija Borđoškog, bio je tu, verovatno, i somborski prota Jefrem Grujić, u vreme kada je bačkom eparhijom, kao administrator, upravljao budući vladika, Somborac, Gedeon Petrović. Crkveni toranj nove crkve isprva je bio pokriven šindrom, a znatno kasnije (od 1881. g.) načinjen je nov toranj, prekriven limom. Crkvena porta je ograđena visokim zidom načinjenim od opeka, a pored crkve se nalazilo i prizemno zdanje srpske osnovne škole, kao i skromno zdanje parohijalnog doma.

Crkva u XIX veku

Od 1794. g. stanišićka crkva (crkvena opština), imala je pečat, sa ćiriličnim natpisom: Pečat hrama s[vja]tag[o] o.[ca] Nikolaja crkvi Staničići, u čijem se središtu nalazila figura sv. Nikole i brojevi 17 i 94. Ovaj pečat je bio u upotrebi do 1850. godine, kada je načinjen novi, sličan prethodnom, sa ćiriličnim natpisom Peč.[at] cer.[kve] stanišićke hrama S.[vetog] oca Nikolaja 1850, a sv. Nikolaj je u sredini kruga prikazan s pastriskim štapom. Od 1862. g. u upotrebi je bio isti pečat, ali sa promenjenim natpisom: Pečat obštine cerkovne staničitske.

Prema popisu Eparhije bačke iz 1811. godine, stanišićka pravoslavna crkvena opština pripadala je somborskom protoprezviteratu, kojim je od 1800. g. upravljao prota Jefrem Grujić, sin nekadašnjeg dautovačkog i stanišićkog paroha Petra Grujića, ujedno i predsednik Konzistorijuma (crkvenog suda) Eparhije bačke. U Stanišiću su te godine popisane 152 srpske kuće, sa 1.149 pravoslavnih žitelja (prosečno 7,56 članova porodice po jednom domu). U selu je bila jedna crkva, sa dve parohije. Somborski protoprezviterat brojao je 17 naselja, a Stanišić je bio sedmo naselje po broju pravoslavnih stanovnika (ispred njega su bili Sombor sa 9.402, Stapar sa 2.989, Sivac sa 2.953, Kula sa 2.255, Brestovac sa 1.799 i Lalić sa 1.173 pravoslavna žitelja, a manji broj pravoslavnog stanovništa bio je u Deronjama, Baji, Pačiru, Parabuću, Riđici, Paragama, Rac-Miletiću, Bajši, te Bođanu sa Vajskom. Ukupno je na teritoriji Bačke eparhije, koju su činila četiri protoprezviterata (novosadski, somborski, segedinski i žabaljski), 1811. g. bilo 70 crkava i 121 parohija, a u 13.787 domova živele su 96.663 pravoslavne duše. Sombor je bio grad sa najvećim brojem pravoslavnog stanovništva u Bačkoj.

Ovdašnji Srbi imali su svoju seosku slavu (vodicu), koja je održavana na Preobraženje (6. avgusta po Julijanskom kalendaru), a uoči praznika stanišićki Srbi su odlazili na bunar, koji se nalazio jugozapadno od sela, u delu atara zvanom „Ravna“, kraj koga se nalazio i krst sa zvonom, gde je sveštenik služio večernje, nakon čega se pilo i jelo, a gajde su svirale do sutradan.

Na raskršću puteva za Sombor i Kruševlje, u vreme kada je zidana današnja stanišićka crkva Sv. oca Nikolaja, postavili su stanišićki Srbi veliki kameni krst, koji je kasnije, kada su županijske vlasti 1897. g. kaldrmisale put kroz selo, uklonjen i postavljen ispred crkve. Drugi, drveni krst, postavljen je bio na kraju sela pored puta za Sombor, pa je i on odatle uklonjen i postavljen u crkvenu portu. U samoj porti nalazi se i kameni krst, koji je, prema natpisu na krstu, podigla crkvena pravoslavna opština stanišićka, 5. oktobra 1862. godine.

Nakon petorice pomenutih stanišićkih pravoslavnih sveštenika, koji su ovde doseljeni sa svojom pastvom iz Baračke i Dautova (poslednji od njih, Grigorije Borđoški, umro je 1812. g. i sahranjen je u crkvenoj porti), Stanišić je, tokom većeg dela 19. veka, imao po dva sveštenika. Prema potpisima sveštenika u knjizi računa i podacima iz kopija sačuvanih matičnih knjiga, pre 1831. g. sveštenici u selu su bili Marko Vračarić (na stanišićku parohiju je, kao drugi sveštenik, došao, verovatno, posle smrti sveštenika Kirila Stojanovića 1800. godine, a umro je ovde 1837. g. u 66. godini), Aron Borđoški, sin sveštenika Grigorija (nasledio je na parohiji oca, a 1831. g. zabeležen je kao počivši jerej i paroh stanišićki) i Petar Čupić, koji je došao na parohiju preminulog Arona Borđoškog (u Stanišić se preselio iz Bajše 1830. godine, a dopraćen je, svečano, na 20 kola i služio je ovde 35 godina, sve do smrti 1865. godine).

Prema „Jurisdikciji mesta, parohija i domov Diecezi novosadsko-bačkoj za leto 1837“, u Stanišiću su bile dve parohije i 163 pravoslavna doma, a prema „Spisaniju parohij Bogohranimago protopresviterata Somborskago za leto 1839“, ovde je postojala jedna pravoslavna crkva Sv. Nikolaja, srednjeg stanja, sa dva paroha (tada su to bili Petar Čupić i Jovan Dokić), a u selu je bilo 150 srpskih domova, sa 1.120 stanovnika (597 muškog i 523 ženskog pola), 253 bračna para, i jednom srpskom školom, koju je pohađalo 47 učenika. Po broju pravoslavnih žitelja stanišićka parohija je bila deseta od 15 parohija u somborskom protoprezviteratu.

Od 1845. g. mladi pojac u stanišićkoj crkvi bio je Todor Toša Grujić (rođ. 1834), koji će crkveni pojac (povremeno i zvonar) biti duže od sedam decenija (zapisan je kao pojac i 1918. godine).
Tokom 1846/47. g. stanišićka parohija imala je 1.124 pravoslavna vernika, te se za osam godina njeno brojčano stanje, usled iseljavanja i malog priraštaja, izmenilo za svega četiri žitelja.
Sveštenik Jovan Dokić, koji je zamenio preminulog sveštenika Marka Vračarića, služio je u Stanišiću svega četiri godine, od kraja 1837. godine, pa do svoje smrti, u decembru 1841. godine, Na njegovo mesto postavljen je 1843. godine, kao drugi stanišićki sveštenik, Avram Borđoški, dotadašnji administrator koviljske parohije (sin sveštenika Arona i unuk Gligorija Borđoškog). Avram Borđoški je u Stanišiću služio 17 godina, do 1860. godine, kada je prešao u Silbaš, gde je dobio čin protojereja. On je, kao paroh stanišićki, naveden 1852. g. kao prvi među trideset i jednim prenumerantom iz Sombora i okoline na „Srpski rječnik“ Vuka Karadžića.

Kada je u vreme Mađarske revolucije, krajem marta 1849. godine, srpska vojska napustila Sombor i okolinu, i mnogi stanovnici Stanišića, kao i ovdašnji pravoslavni sveštenici Petar Čupić i Avram Borđoški, izbegli su, privremeno, preko Dunava, u Baranju.

Nakon odlaska Avrama Borđoškog u Silbaš, kao drugi stanišićki sveštenik postavljen je Dimitrije Teofanović (rođ. 1819. godine u Sremskim Karlovcima, a za đakona je rukopoložen 1845. godine; govorio je nemački i služio se latinskim jezikom; umro je 1900. g. u Stanišiću, gde je služio pune četiri decenije). Ostarelog sveštenika Petra Čupića zamenio je 1863. g. jerej Vasilije Čupić, koji je u Stanišiću služio duže od četvrt veka. Zbog znatnog opadanja broja srpskih žitelja, u Stanišiću je od 1890. g. služio samo jedan pravoslavni sveštenik.

U Šematizmu Eparhije Bačke za 1897. g. zapisano je da Stanišić ima pravoslavnu crkvu sa jednim sveštenikom (Dimitrijem Teofanovićem), jednu parohiju sa dve parohijske sesije, od kojih je jedna aktivna, a druga zališna, parohijski dom i mešovitu veroispovednu srpsku pravoslavnu školu, sa školskim zdanjem, koje je u vlasništvu stanišićke političke opštine. Crkveni imetak pravoslavne crkve u Stanišiću sastojao se od 41 jutra i 1.537 kv. hvati oraće zemlje koju je uživao paroh. U vlasništvu crkveno-opštinskom nalazilo se i 21 jutro i 90 kv. hvati oraće zemlje koju je uživao učitelj i 1.278 kv. hvati (3/4 jutra) dudarnice. U obveznicama je bilo 350 forinti. Crkvena opština bila je pravilno ustrojena, a njen predsednik bio je Lazar Glišin.

U selu je 1897. g. bilo 105 pravoslavnih domova, u kojima je živelo 178 bračnih parova. Bila su 32 udovaca i 19 udovica, a ukupno je bilo svega 488 pravoslavnih duša (268 muškaraca i 220 žena). Školske dece bilo je 113, od kojih je 73 dece od šest do 12 godina (45 dečaka i 28 devojčica, od kojih je ukupno 52 redovno pohađalo školu), a 40 dece imalo je od 12 do 15 godina (18 dečaka i 22 devojčice). Među stanišićkim Srbima 1897. g. nije bilo nazarena (verske sekte koja se u to vreme širila među srpskim stanovništvom po Bačkoj i Vojvodini).

Crkva u 20. veku

Od 1900. g. u Stanišiću je sveštenik bio Milan Zurković-Milivojević (rođ. 1874. g. u Somboru), koji je ovde služio četiri decenije i koji će biti odlikovan crvenim pojasom i ordenom Sv. Save IV stepena. Završio je Somborsku gimnaziju i Karlovačku bogosloviju, a rukopoložen je za sveštenika 1900. godine. Uz srpski, govorio je i mađarski jezik.

Prema podacima o parohijama Karlovačke mitropolije iz 1905. godine, u Stanišiću je bilo još svega 89 srpskih domova (samo 7,56% od ukupno 1.177 domova u selu), te 130 bračnih parova (8,32% od 1.562 para), kao i 576 srpskih stanovnika (8,61% od ukupno 6.688 stanovnika sela – Nemaca je bilo 4.844, Mađara 1.112, a ostalih 156). Srpski stanovnici Stanišića posedovali su te godine 1.908 katastarskih jutara zemlje (9% od 21.207 kat. jutara koliko je bio ukupan posed ili atar stanišićke opštine), a plaćali su 5.453,46 kruna godišnjeg državnog poreza. Za stanišićku crkvu Sv. oca Nikolaja navedeno je da je zidana 1772. godine (misli se, očito, na prvi hram, koji je prethodio današnjem, zidanom između 1792. i 1806. godine), te da se nalazi u dosta dobrom stanju, kao i da se crkvena slava održava na dan Prenosa moštiju sv. oca Nikolaja (9/22. maja). U selu postoji i Srpsko pravoslavno groblje, a najstariji spomenici datiraju iz 1760. godine (ova podatak je, svakako, upitan jer u to vreme selo još nije bilo naseljeno, a tadašnje pravoslavno groblje, o kome i govori ovaj podatak, nastalo je tek u prvoj polovini 19. veka).

Crkvena skupština bila je redovna, a predsednik crkvene opštine i školskog odbora bio je 1905. g. Jovan Vukajlov. Pisarnica i arhiva crkvene opštine bile su uređene i imale su indeks, a važni spisi i novac čuvani su pod trobravljem (sa tri brave). Stanišićka parohija bila je VI klase, postojali su parohijski dom i parohijska sesija veličine 44 kat. jutra i 868 kv. hvati, čija je vrednost procenjena na 15.619,20 kruna. Parohija je imala i jednu filijalu u selu Beregu (Bačkom Bregu), u kojoj je živelo sedam pravoslavnih vernika.

Tadašnje školsko zdanje srpske osnovne škole u Stanišiću zidano je 1880. g. i služilo je za osnovnu i poftornu (povremenu) školu, a škola je, prema propisu, imala svoj vrt. Učitelj je od 1890. g. bio Lazar Ljubojević (rođ. 1870 u Novom Sadu), nekadašnji đak somborske Srpske učiteljske škole (Preparandije), koji je, uz maternji srpski, govorio nemački i mađarski jezik. Srpske školske dece bilo je 118, od kojih u zabavišnom uzrastu 18 (deset dečaka i osam devojčica), u školskom uzrastu 78 (48 dečaka i 30 devojčica), a za poftornu školu 22 (12 dečaka i deset devojčica). Srpsku osnovnu školu pohađalo je 1905. g. 69 đaka (39 dečaka i 30 devojčica), a poftornu školu osam učenika (po četiri dečaka i devojčice). Među učenicima su bila i dva inoverna đaka.

Ukupna imovina Srpske pravoslavne crkvene opštine u Stanišiću (uključujući i školsku imovinu) iznosila je 1905. g. 53.199,12 kruna (71 kat. jutro i 703 kv. hvata zemlje u vrednosti od 25.329,60 kruna, crkvena i školska zdanja u vrednosti od 22.900 kruna, vrednosni papiri u iznosu od 2.921,32 krune i ostale pokretnosti u iznosu od 2.048,20 kruna).

U podacima o stanišićkoj parohiji iz 1905. godine, navedeni su, poimenično, i svi dotadašnji sveštenici, od vremena ustanovljenja parohije 1774. godine, ali bez naznačenih godina kada su služili u selu.

U junu 1910. godine, izgorele su, u manjem požaru, sve stanišićke crkvene matične knjige krštenih, venčanih i umrlih, kao i školski i drugi crkveni protokoli, koji su čuvani u starom oltarskom ormanu, što je predstavljalo neprocenjivu i nenadoknadivu štetu za prošlost i istoriju stanišićkih srpskih porodica.  Godine 1912. sagrađeno je novo zdanje parohijskog doma, u blizini crkve, preko puta zgrade stanišićke opštine.

U vreme Prvog svetskog rata zapisano je kako su na Veliku Gospojinu 1915. g. u stanišićkoj crkvi bili Rusi (verovatno je reč o zarobljenim ruskim vojnicima). Tokom ovog rata verovatno su crkvena zvona stanišićke crkve Sv. oca Nikolaja, kao i sa somborskih pravoslavnih crkava, bila odneta radi pretapanja, a nova zvona osvećana su i podignuta na Vavedenje 1927. godine, o čemu svedoči zapis tadašnjeg crkvenog pevca Bogdana Drljačina.

Od leta 1920. godine, stanišićka srpska osnovna škola, koja je do tada bila veroispovedna i pod crkvenim patronatom, prešla je u državnu nadležnost Ministarstva prosvete Kraljevine SHS, a iste godine je i obnovljena.

Između dva svetska rata, u vreme Kraljevine SHS (Jugoslavije), povećan je broj srpskog stanovništva stanišićke parohije (prema popisu iz 1931. g. ovde su živela 1.102 srpska žitelja), na šta je, delimično, uticao i broj kolonizovanih doseljenika (ličkih i hercegovačkih dobrovoljaca) na prostoru nekadašnje pustare Šara (tada kolonije nazvane Aleksa Šantić), pa je i crkveni život bio intenzivniji. Početkom tridesetih godina postojao je u selu i crkveni hor, sastavljen od muzički nadarenih pravoslavnih žitelja Stanišića.

Prema zapisu iz jednog starog Trebnika, zvonar stanišićke crkve Sv. oca Nikolaja bio je, od 1922. do 1944. godine, Aleksandar Višić, a istim rukopisom ostavljen je i zapis koji govori kako su u stanišićkoj crkvenoj porti, početkom marta 1933. godine, sađene voćke.

Po ulasku mađarske vojske, u aprilu 1941. godine, pravoslavna crkva u Stanišiću je bila nasilno otvorena i delimično devastirana.

Nakon smrti sveštenika Milana Zurkovića, postavljen je na upražnjenu parohiju, u jesen 1942. godine, jerej Vladimir Rodzjanko (1915-1999), dotadašnji paroh iz Srpskog Miletića. Rodzjanko je po narodnosti bio Rus, izbegao kao dete iz Rusije nakon Oktobarske revolucije (bio je unuk predsednika ruske carske Dume Mihaila Rodzjanka). Ovaj sveštenik velike apostolske revnosti i izrazito široke kulture, službovao je u Stanišiću do 1949. godine. Jugoslovenske komunističke vlasti su ga tada osudile na osam godina zatvora, pod optužbom za širenje verske propagande, a oslobođen je na ličnu molbu kanterberijskog nadbiskupa, posle čega mu je 1951. g. dopušteno da otputuje u Francusku. Odatle je ubrzo prešao u Englesku gde je na BBC godinama vodio radio-emisije posvećene pravoslavlju. Od 1980. g. je, u činu jeromanaha, sa monaškim imenom Vasilije, prešao u SAD, gde je uskoro postavljen za vašingotnskog, a zatim zapadnoameričkog vladiku Pravoslavne crkve u Americi, sa sedištem u San Francisku. Umro je 1999. g. i sahranjen je na groblju u Vašingtonu.

U poratnom vremenu, nakon kolonizacije sela 1945/46. godine, mahom su ovdašnji srpski starosedeoci ostali privrženi crkvi i crkvenoj tradiciji, dok je novodoseljeno srpsko stanovništvo, poreklom iz Dalmacije, većinski veoma brzo prihvatilo novu komunističku ideologiju, prekinuvši veze sa crkvom i svako učešće u crkvenom životu, kome će se, delimično, vratiti tek nekoliko decenija kasnije, krajem 20. stoleća.

Po odlasku sveštenika Rodzjanka, za administratora stanišićke parohije (zamenika paroha) postavljen je sveštenik Vasilije Koljubajev, paroh u Riđici (njegova ćerka bila je supruga sveštenika Rodzjanka, a za vreme boravka u Stanišiću predvodila je ovdašnji crkveni hor). Dana 29. maja 1949. g. za paroha u Stanišiću imenovan je jerej Dušan Parabak, sveštenik iz Jagodnjaka (Baranja), koji je zamenio privremenog zamenika paroha stanišićkog Panteliju Boceva (u to vreme je u susednom Kruševlju bilo mnogo Grka, izbeglih iz Egejske Makedonije, među kojima i dosta sveštenih lica, a jedan od njih bio je i sveštenik Bocev). Novopostavljeni paroh Dušan Paravak prvobitno je nameravao da se zamonaši. Bio je nežnog zdravlja i često je poboljevao. On je u decembru 1949. godine, nakon odslužene večernje službe, samovoljno, bez razrešenja, napustio parohiju i odselio u svoje novo mesto službovanja – Dalj. Na stanišićku parohiju postavljen je jerej Ramon Nikolić, sveštenik iz Kulpina, koji je u dužnost uveden 1950. godine. On se u Stanišiću zadržao svega godinu dana. Po razrešenju, svešteničku dužnost u selu obavljaju neko vreme somborski sveštenici – Vojin Vukanić i Uroš Jovankin. U selo po molbi dolazi Miladin Kalić, sveštenik iz Srpskog Miletića, koji je usled jednog nemilog incidenta sa omladinom u tom mestu morao da traži premeštaj. Pre rukopoloženja bio je nastavnik fiskulture u Somboru i Odžacima. U Stanišiću je ostao do 1955. godine, kada odlukom Njegove svetosti patrijarha srpskog Vikentija, kao administratora Eparhije bačke, biva premešten za privremenog paroha drugog parohijskog mesta u Sivcu. Godine 1955. na stanišićku parohiju postavljen je sveštenik Vladimir Dejanović, rodom iz Đurđeva. Završio je monašku školu i kao takav rukopoložen je, uz obavezu da privatno položi bogosloviju. Zbog velikog nezadovoljstva vernika morao je da napusti selo već 1957. godine. Premešten je u Vilovo. Godine 1957. stiže u službu sveštenik Predrag Bajić. Rođen je 1920. godine u Mostaru. Bogosloviju je upisao u Sarajevu, ali usled ratnih prilika beži sa porodicom u Srbiju. Bogosloviju je završio u Nišu.
Dana 13. jula 1961. godine, nešto posle 15 časova, iznenadna oluja, bez kapi kiše, zahvatila je Stanišić. Oblaci prašine pokrili su selo. Vetar je postajao sve snažniji, raznevši mnoge krovove kuća, lomeći grane i drveće, a na vrhuncu snage obrušio se na crkveni toranj stanišićke crkve Sv. oca Nikolaja. Toranj je tada pao uz strahovit tresak, digavši crn i gust oblak prašine. Drvena i plehom opšivena konstrukcija tornja, visoka 12 metara, pala je na zemlju, a krst se zario u nju. Tako je, nakon 155 godina od završetka izgradnje crkve, nestao dotadašnji crkveni toranj. Radovi na opravci i podizanju nove krovne konstrukcije tornja započeli su u avgustu iste godine. Dana 10. oktobra 1961. godine, osvećen je novi krst sa jabukom. Na pergamentu je tušem ispisana povelja o ovom istorijskom događaju – podizanju novog tornja i krsta. Ona je stavljena u šupljinu krsta, a zatim je on podignut na vrh tornja uz brujanje crkvenih zvona. U povelji piše: Dana 13. jula (30. juna) 1961. godine u 15:35 od jakog vetra bi srušen stari toranj sa ovog svetog hrama. Zauzimanjem Eparhijskog upravnog odbora pravoslavne Eparhije bačke, bi podignut ovaj novi toranj i dana 10. oktobra (27. septembra) 1961. godine u utorak, na dan sv. Mučenika Kalistrata, bi u tri časa posle podne osvećen u sv. Hramu, a potom podignut krst na ovome tornju, za vreme njegovog Visokopreosveštenstva episkopa bačkog Gospodina Hadži-Nikanora. Paroh u Stanišiću bi prezviter Predrag D. Bajić, a predsednik crkvene opštine Dobrivoje B. Mišković.

Nepune tri godine kasnije, 12. aprila 1964, osetio se jači zemljotres oko 9:30 časova. U Stanišiću je, od zemljotresa, ponovo načinjena šteta na crkvi Sv. oca Nikolaja. Lukovi na centralnoj apsidi hrama su popucali i malter je na nekoliko mesta otpao. U predelu soleje crkva je sa južne i sa severne strane, iznutra i spolja, napukla. Pukotina se pruža od krova do poda. Naročito je oštećen luk na centralnoj apsidi sa južne strane, više vrata koja vode u mušku crkvu.

Prema popisu celokupne crkvene imovine, koji je, početkom sedamdesetih godina 20. veka, načinio stanišićki sveštenik Predrag Bajić, zabeleženo je i stanje crkvenih protokola i spisa, preostalih nakon požara iz 1910. godine, ili nastalim posle njega. U crkvenoj kancelariji se tada nalazilo sedam knjiga protokola krštenih, venčanih i umrlih (počev od 1910), tri stara i nova dnevna protokola, 12 svezaka zapisnika sa sednica, dva eksibita, jedan cirkular, pet poreskih knjiga parohijala, osam knjiga delovodnih protokola (počev od 1894. g.), kompleti (u svežnjevima) arhive uprave parohije i crkvene opštine (oba počev od 1910. g.), kao i komplet dnevnika blagajne sa računima (počev od 1906. g.). U popisu nepokretne imovine upisan je parohijski dom, zidan od tvrdog materijala, sa jednom kuhinjskom prostorijom, tri sobe i nusprostorijama, kao i kancelarijskim prostorom za upravu parohije. Stanišićka parohija je tada raspolagala i sa 15 kat. jutara i 444 kv. hvata obradive zemlje, grobljem od dva kat. jutra i 240 kv. hvati, te sa dve parcele u selu, veličine jednog kat. jutra i 970 kv. hvati, odnosno 1.195 kv. hvati.

Postepena obnova crkve Sv. oca Nikolaja u Stanišiću započela je tokom devedesetih godina XX veka, pa je umesto nekadašnjeg visokog zida crkvene porte postavljena estetski primerenija ograda od kovanog gvožđa, a uređen je i crkveni krov. Delimični radovi na unutrašnjosti hrama (izolacija od vlage) sprovedeni su tokom 2005. i 2006. godine, a zatim je skladno uređena fasada crkve i tornja. Sadašnji stanišićki sveštenik je Slavoljub Lugonjić.

Godine 1990. za episkopa bačkog izabran je i ustoličnen dr Irinej (Mirko) Bulović, rođen 1947. g. u Stanišiću, jedan od najuglednijih intelektualaca u SPC, danas, besumnje, i jedan od najuticajnijih njenih arhijereja.

Arhitektura i umetnost crkve Sv. oca Nikolaja u Stanišiću

Crkva Sv. oca Nikolaja u Stanišiću predstavlja jednobrodnu bazilikalnu građevinu, koja se na istočnoj strani završava nešto užom lagano izduženom polukružnom apsidom. Na zapadnom delu fasade je zvonik kvadratne osnove. Zid na pročelju za nijansu je viši od ostalog

dela građevine. Sa svake strane zid je na vrhu oblikovan sa polukružnim udubljenim krajevima. Fasada, kao i celokupna spoljašnjost je bele boje. Cela građevina pokrivena je dvokapnom strehom, od crvenog crepa. Po obliku fasade, koja je skromno ukrašena stilskim arhitektonskim elementina, ali ipak razgibana, možemo govoriti o baroknom stilu. Crkveni zvonik, pravougaone osnove nalazi se na zapadnom delu građevine.

Ikonostas crkve Sv. ova Nikolaja u Stanišiću načinjen je jednostavno, a istoričar umetnosti dr Pavle Vasić, koji je ovaj ikonostas pregledao 1964. godine, zaključio je da on predstavlja delo nepoznatog majstora s kraja XVIII veka, ali da je umetnik u novi ukomponovao i deo starog ikonostasa, koji je 1763. g. mogao biti donet iz Dautova ili Baračke, prilikom preseljavanja Srba na stanišićku pustaru. Nešto više podataka o stanišićkom ikonostasu daje istoričar umetnosti dr Dušan Škorić. On smatra da je u stanišićki ikonostas uklopljen deo ikona, koji je prenesen iz crkve u Barački, a koji se ranije nalazio u Preobraženskom pravoslavnom manastiru u Batmonoštoru. To su carske dveri, krst sa Raspećem i dve prateće ikone. Carske dveri su dobro očuvane, ali su Raspeće i prateće ikone preslikani u trećoj deceniji XIX veka, kada je, kako se pretpostavlja, nastao ikonostas u Stanišiću, verovatno kao delo somborskog ikonopisca Georgija Protića. Škorić navodi da je ikonostas batmonoštorskog manastira nastao posle Rakocijevog ustanka i povratka monaha u manastir, najverovatnije početkom dvadesetih godina XVIII veka, neposredno pred konačno uništenje manastira i preseljenje monaha i manastirskih dragocenosti u Baračku.

U opisu ikonostasa stanišićke crkve, nastalom za potrebe Pokrajinskog zavoda za zaštitu spomenika kulture, navodi se da je ikonostas ukrašen ikonama različite umetničke vrednosti, različitih stilova izrade i vremena nastanka. Ikone u soklu, koje predstavljaju Hrišćanske vrline, noviji su rad. Četiri prestone ikone čine Sv. Nikola, Bogorodica sa Hristom, Isus Hristos i Sv. Jovan Krstitelj. Na severnim i južnim dverima predstavljeni su Sv. arhiđakon i prvomučenik Stefan i Sv. arhanđel Mihajlo. Na carskim dverima prikazane su Blagovesti i Jevanđelisti. U drugoj zoni ikonostasa nalazi se središnja velika ikona Tajne večere, ikonopisana na platnu, a sa strana se nalazi po šest ikona sa stojećim figurama apostola. U trećoj zoni središnja ikona je Krunisanje Bogorodice, a sa strana se nalaze praznične ikone. U sredini gornjeg dela ikonostasa se nalazi Raspeće, levo je ikona Bogorodice, a desno Jovana Bogoslova. Sasvim bočno levo je Žrtva Avramova, a desno Mojsije i goruća kupina. Iznad toga u polukružnom luku su scene Stradanja Hristovog. Ikonostas stanišićke crkve nema rezbarenu dekoraciju, osim carskih dveri za koje pretpostavljamo da su nekadašnji deo ikonostasa Preobraženskog manastira u Batmonoštoru, kao i ikone Raspeća, Bogorodice i Jovana Bogoslova, sa sredine gornjeg dela ikonostasa, za koje se navodi da su zografskog porekla, te da su, verovatno, nastale u prvoj polovini 18. veka. Većina stanišićkih ikona slikana je na platnu, izuzev prestonih ikona koje su na drvetu, kao i na bočnim dverima, koje su novijeg datuma (s kraja 19. veka). Slikarski rad odaje majstora ili majstore skromnijih slikarskih mogućnosti (D. Škorić pretpostavlja da je reč o somborskom ikonopiscu Georgiju Protiću). Najuspešnije slikarsko rešenje je postignuto na sceni Krunisanja Bogorodice i na pojedinim prazničnim ikonama.

Osim ikonostasa u crkvi se nalazi veći broj pokretnih ikona i slika. Celivajuće ikone su rađene uljem na drvetu i sve predstavljaju slabije radove, nastale verovatno tokom prve polovine XIX veka. Kao ikone bolje izrade izdvajaju se iz ove zbirke dve manje ikone (obe 14 x 28 cm), rađene u tehnici ulja na drvetu, koje predstavljaju Blagovesti i Vavedenje i delovi su diptiha. Kutija u kojoj su se nalazile je uništena, a one su izrezane i imaju okvir u obliku simetrične barokne vinjete.

U popisu crkvene imovine s početkom sedamdesetih godina 20. veka, navedeno je da se u crkvi, u oltaru, nalaze okovano Jevanđelje (okovao ga je vlastitim okovom sveštenik Predrag Bajić) u bordo somotu, antimins, posrebren i mesingan ručni krst, izrezbareno Raspeće sa postoljem, tri stona čiraka od kina-srebra, tri drvena stona čiraka za kandila sa čašom i tri stara drvena čiraka za decu, darohranilica od kina-srebra, pozlaćeni pribor za pričešće, posrebreni pribor za krštenje, četiri stare drvene ripide, veliki drveni krst za litije, posrebren putir, stari pozlaćen putir, sa polzlaćenim diskosom, zvezdicom, kopljem, kašičicom i petohlebnicom, posrebreni sasud za toplotu, sasud za naforu i trokrato zvonce, sasud za sveto miro sa mirosaljkom (od kina-srebra), te uramljeni diptihon i proskomidion, kao i još tri drvena i jedan veći mesingani stoni čirak za sveće. Popisani su i drveni nalonji, zavese za carske dveri, prekrivači, svešteničke odežde, stihari, velika stara plaštanica, prekrivači, ćilimi, peškiri itd.

U muškoj crkvi, na drvenom ikonostasu nalazile su se 33 razne ikone i raspeće. Ovde je bilo i osam visećih kandila, dva velika niklovana čiraka za sveće, dva čiraka načinjena od kovanog gvožđa, drveni amvon, dve pokretne drvene pevnice, sedam litijskih barjaka, dva polijeleja, drveni stalak za celivaonicu, bakreni sud za novac, osam manjih i većih drvenih podijuma, tutorski drveni sto i bakarni tas, prekrivači, zavese, tepisi, kao i 49 drvenih stolova za starije osobe i dve povelje o osvećenju hrama. U ženskoj crkvi i na balkonu (horu), kao i u tornju, nalazila su se 32 drvena stola za starije osobe, dva velika drvena čiraka za sveće, velik drveni stalak za celivaonicu, rasušen drveni sud za osvećenje bogojavljenske vodice, tri crkvena zvona sa užadima itd.

U oltaru se nalazilo i 28 ikona za celivaonicu, mahom rađenih na drvetu, a u ostalim delovima crkve bilo je još 26 ikona, rađenih na staklu, drvetu, kartonu ili plehu.

Među popisanim bogoslužbenim knjigama nalazilo se i znamenito srpsko izdanje Prazničnog mineja Božidara Vukovića, štampano u Veneciji 1538. godine, koje je, preko Baračke, u Stanišić prispelo iz porušenog Preobraženskog manastira u Batmonoštoru. Popisano je i 14 ruskih bogoslužbenih knjiga štampanih u 18. veku.

Na svršetku ovog zapisa o stanišićkoj crkvi Sv. oca Nikolaja, možemo da zaključimo da je ona, tokom prethodna dva i po stoleća, predstavljala značajnu, a dugo vremena i jedinu ustanovu oko koje su se okupljali i organizovali stanišićki Srbi, i koja je, duže od jednog i po veka, objedinjavala, razvijala i čuvala njihove nacionalne, duhovne, prosvetne i kulturne težnje i potrebe.

Milan Stepanović