ZDANJE ŽUPANIJE U SOMBORU

Još je tokom prve decenije 16. veka naselje Coborsentmihalj, preteča današnjeg Sombora, bilo neko vreme županijsko središte Bodroške županije, dok je na njenom čelu bio Martin Cobor, posednik Coborsentmihalja. Nakon povlačenja Turaka 1687. g. Sombor je pripao Bačkoj županiji, kojoj je, od kraja dvadesetih godina 18. veka, administrativno pripojena i nekadašnja Bodroška županija, mada je ovo pripajanje formalno ozvaničeno tek 1802. godine. Sednice županijske skupštine održavane su i u Somboru, kao i u drugim većim naseljima Bačke županije (u Somboru su zasebne sednice županijske skupštine održane 26. maja 1731, 8. jula 1733, 15. jula i u oktobru 1737. godine, a generalna skupština održana je ovde 28. jula 1738. godine).

Tokom trogodišnje borbe Somboraca za dobijanje statusa slobodnog i kraljevskog grada, Bačka županija je, iz svojih interesa, predstavljala najveću prepreku ovom poduhvatu, koji su otežavali na svakom koraku i u svakoj prilici. Ipak, Sombor je 17. februara 1749. g. dobio status slobodnog i kraljevskog grada, te je kao takav od tada bio izvan teritorijalne nadležnosti Bačke županije.

Kako županija nije imala stalno sedište, početkom pedesetih godina 18. veka županijska administracija je predlagala da u Baji bude podignuta županijska zgrada. U oktobru 1753. g. carica Marija Terezija preporučila je da, zbog siromaštva, ne bi bilo najprikladnije započeti zidanje županijske zgrade u Baji, te da se njeno podizanje odgodi za bolja vremena, a kada zgrada već bude građena, carica je preporučila da to bude u Somboru, kao prirodnom središtu županije, a ne u Baji koja se nalazi u njenom severozapadnom delu. Nakon ove preporuke županijska administracija je kupila plac u Somboru (verovatno onaj na kome je kasnije podignuta Krušperova kuća, preko puta crkve Sv. Trojstva), ali podizanje zgrade nije bilo započeto. Somborske gradske vlasti potužile su se zbog toga 1757. g. Namesničkom veću. Veliki protivnik namere da Sombor postane županijsko središte bio je tadašnji veliki župan i kaločki nadbiskup Ferenc Klobušicki, koji se 1758. g. na Regentskom savetu, kada je razgovarano o budućem središtu županije, zalagao da županijsko središte bude podignuto u Baču ili Baji, pa i po cenu da 500 forinti, koliko je gradskim vlastima plaćeno za plac u Somboru, bude izgubljeno. Grad je 11 godina kasnije (1769) vratio Bačkoj županiji 512 forinti koje je ona svojevremeno platila za plac nepodignutog zdanja.

Kada je car Josif II 1786. g. proglasio Sombor za stalno sedište Bačke županije, županijska administracija smeštena je naredne godine u zgradu rasformiranog franjevačkog manastira, pored crkve Presvetog Trojstva. Potom su, nešto kasnije, u Sombor preneti i županijski arhiv i sud, pa se prostor ovog zdanja, koji je bio podeljen između županije i parohijalne župe Sv. Trojstva, ubrzo pokazao nedovoljnim za sve brojniju administrativnu upravu, te su županijske vlasti odlučile da izgrade novo administrativno zdanje.

Tokom 1802. g. pokrenuta je rasprava o izgradnji nove administrativne zgrade u Somboru. Početkom februara 1804. g. i zvanično je Namesničko veće odobrilo Bačko-bodroškoj županiji izgradnju nove zasebne upravne zgrade u Somboru, po projektu županijskog inženjera Antona Bauera. Županijske vlasti su 5. jula 1804. g. sklopile ugovor sa Magistratom grada Sombora, nastao prema prethodnom dogovoru iz juna 1801. godine, kojim je zaključeno da će nova županijska zgrada biti podignuta na zemljištu pijačnog trga (gradskog vašarišta), odnosno na prostoru sa istočne strane Staparskog puta, zvanom „Ostrvo pandur“, kraj koga su se tada prostirale bare sa ševarima i trskom. Zemljište veličine 4.880 kvadratnih hvati (17.519 m²) Magistrat je Županiji ustupio besplatno, odrekavši se zauvek svih vrsta naplata (vrednosti zemljišta, poreza i taksi). Županija se obavezala da pored svog zdanja neće podizati nikakvu gostionicu, a grad je obećao i besplatno pravo na pečenje cigli za gradnju zgrade, iz jama iskopanih na gradskom zemljištu, koje su, vremenom, morale da budu zatrpane ubacivanjem đubreta iz županijskih kasarni. Dogovoreno je i da sa obe strane budućeg zdanja bude prokopana staza u širini od jednog hvati, te da se ispred zdanja Županije ostavi slobodan prostor širok 12 hvati (23 metra), koji bi se prostirao sve do prilaznog mosta na šancu koji okružuje Unutrašnju varoš, s tim da isti prostor i dalje bude korišćen za vašare i pijace (površina koju bi zauzimale staze i prostor ispred zdanja Županije procenjena je na dodatnih 4.090 kvadratnih hvati). Županijska skupština je ovaj ugovor prihvatila 1. decembra 1804. godine, pa je zidanje zgrade moglo da počne.

Gradnja dvospratnice, sa osnovom u obliku nedovršenog pravougaonika, započela je 1805. godine. Na njoj su, osim radnika, kao i komorskih podanika iz okolnih sela, koji su radili u sklopu svoje radne obaveze ili kuluka, radili i francuski ratni zarobljenici, kojih je u vreme rata Austrije sa Napoleonom bilo u Somboru oko 600. Već 1807. g. zgrada je bila stavljena pod krov, a zidanje je potpuno završeno 1808. godine (u izveštaju županijskog blagajnika od 1. jula 1808. godine, dotadašnji troškovi podizanja ovog zdanja iznosili su 354.809 forinti). Dotle su i sva dugovanja za podizanje zgrade bila izmirena. Unutrašnje uređenje novog županijskog zdanja završeno je 1809. godine, kada su u ovde premeštene i sve županijske službe. Među Somborcima se za zgradu Županije ubrzo odomaćio mađarski naziv „Varmeđa“.

Prvobitan izgled Županije prikazan je na sačuvanoj stilizovanoj veduti Sombora iz 1818. godine, kao i na slici Paula Kernseića iz 1825. godine, koja predstavlja svečano ustoličenje novog župana Bačko-bodroške županije, sa strojem bavarskih grenadira. Na slikama se vidi pročelje zgrade sa skromnijom fasadom, bez kasnije dograđenih bočnih tornjeva.

U opisu Sombora, koji je 1831. g. objavio Antal Mindsenti, za zdanje Županije je rečeno da u celoj Ugarskoj jedva da postoji lepša i veća županijska zgrada, te da se nalazi na otvorenom prostoru, odnosno vašarištu, a kako su kuće koje okružuju županijsko zdanje smeštene podalje od zgrade, pogled na Županiju bio je izvanredan, zbog čega je i delovala tako impozantno. Mindsenti dalje navodi da je zgrada građena na dva sprata, te da se sastoji od pročelja i dva bočna krila. Na prvom spratu središnjeg dela smeštena je skupštinska sala, a na oba sprata nalazile su se i skupštinske prostorije (tzv. „palata korova i redova“, odnosno skupštinskih zastupnika iz redova sveštenstva, plemstva, veleposednika, te predstavnika slobodnih kraljevskih gradova i trgovišta). Ostale prostorije, osim arhiva, blagajne i prostorije kancelara, služile su kao stanovi županijskih službenika. Na fasadi središnjeg dela, iznad glavnog ulaza, nalazio se balkon ograđen kovanim gvožđem, a na vrhu zgrade bio je smešten grb Bačko-bodroške županije. Zdanje je bilo okruženo visokim zidom, a u zadnjem delu, nezavisno od glavne zgrade, nalazile su se šupe, štale za konje i kočije, kao i pomoćne zgrade, koje su, takođe, bile okružene visokim kamenim zidom. U dnu županijskog dvorišta nalazio se zatvor, sa kapelom Sv. Petra i Pavla.

Somborci, koji su i inače sa županijskim vlastima imali hladne odnose uzdržane učtivosti i suštinski dubokog nepoverenja, decenijama nisu želeli da urede gradski prostor ispred zdanja Županije (zahtev za uklanjanje pekarskih, mesarskih i vašarskih šatri sa vašarišta oko zdanja Županije predat je gradskim vlastima još 1814. godine). Okolne pekare i mesnice, koje grad nije hteo da ukloni, stvarale su nečistoću i nesnosan zadah oko županijske zgrade (u njihovim dvorištima su klane ovce, sušene kože, a iznutrice i otpaci su bacani na ulicu), a istovremeno su Somborci prebacivali županiji da iz dvorišta županijskog zatvora sva prljavština otiče na ulicu, gde stvara blato i smrad. Ispred Županije se još decenijama nalazilo gradsko vašarište sa stočnom pijacom, pa su u blizini zgrade bili postavljeni „klanteri“ za privezivanje marve i konja.

Nakon mađarske revolucije 1848/49. godine, u vreme trajanja Vojvodstva Srpskog (1849-1861), županije su ukinute kao teritorijalne administrativne jedinice, a obnovljene su 1861. godine, posle ukidanja srpske autonomije u Austrijskom carstvu.

Velika županijska sala uređena je i obnovljena između 1866. i 1869. godine kada je, osim ostalog, postavljen i parket, kao i dve visoke bele kaljeve peći, sa županijskim grbom. Iz tog vremena bio je i velik službeni sto, koji se, u vidu izdužene potkovice, protezao skoro celom dužinom sale, sa čijeg su pročelja veliki župan i njegovi pomoćnici vodili sednice Županijske skupštine (ranije je samo župan imao pravo da sedi u svojoj prestonoj stolici, dok su skupštinari sve vreme zasedanja stojali, što je, besumnje, sednice činilo brzim i delotvornim). Na posebnim postoljima kraj galerija u velikoj sali, postavljene su skulpture rimske boginje pravde Justicije i boginje Minerve, koja je u rimskoj mitologiji istovetna sa Atenom, grčkom boginjom mudrosti i zaštitnicom plemenitih zanata. Po zidovima su bili postavljeni portreti velikih župana kroz istoriju. Na bogato oslikanoj tavanici nalazili su se i državni grbovi  – u središtu je bio grb Kraljevine Ugarske, a na uglovima su oslikani grbovi udeonih kraljevina – Hrvatske, Slavonije, Dalmacije i Erdelja ili Transilvanije (između dva rata u središtu se nalazio grb Kraljevine SHS / Jugoslavije, u vreme okupacije ponovo je bio ooslikan grb Mađarske, posle rata oslikan je grb FNRJ, a prilikom obnove sale 1975. g. u sredini je oslikan istorijski grb slobodnog i kraljevskog grada Sombora iz 1749. godine). Radove na obnovi Velike sale, vredne 5.568 forinti, izveo je inž. Đula Partoš. Tokom obnove Velike sale sednice Županijske skupštine održavane su u sali Gradske kuće. Ispred Županije postojali su, krajem šezdesetih godina 19. veka, drvoredi sa stazama, koji su kasnije uklonjeni.

Inače, zasedanja Skupštine Bačko-bodroške županije predstavljala su važan i živopisan događaj u životu grada. Skupština je zasedala barem jednom u pola godine, a po potrebi i češće. Tada bi u Sombor, iz svih krajeva Bačke, od Baje do Novog Sada, i od Apatina do Sente, došlo nekoliko stotina skupštinara, mahom uglednih i bogatih ljudi, sa dvoprežnim ili čevoroprežnim karucama, često praćenih slugama ili lakejima. Gosti bi tada napunili sve bolje i uglednije somborske kafane. Poseban događaj predstavljalo je ustoličenje velikog župana, koje je pratila raskošna svečanost ispred i unutar županije, sa osvetljenjem, carskim trupama, vatrometom, balovima itd.

Odluka o dograđivanju i obnovi zgrade Županije u Somboru doneta je na sednici Županijske skupštine još početkom 1873. godine, ali su radovi započeti tek sedam godina kasnije. Županijska skupština je 1. aprila 1879. g. prihvatila plan izgradnje, ali je zahtevala da se odustane od predviđenog sistema centralnog grejanja, pa je procenjena vrednost budućih radova sa 345.438 forinti smanjena na 322.800 forinti. Kako bi ta sredstva bila obezbeđena, uveden je poseban prirez od sedam odsto na poreska zaduženja celokupnog stanovništva Bačko-bodroške županije. Županijska skupština konačno je odoborila plan izgradnje 30. septembra 1879. godine, i nakon raspisane licitacije za izvođenje radova, obnova i dogradnja zdanja Županije započeli su 27. aprila 1880. godine, prema projektu i u izvođenju arhitekte Julija Đule Partoša (rodom iz Apatina). Izgradnjom je upravljao njegov zamenik, arhitekta Ferenc Decer, a nadzornik radova bio je kraljevski inženjer Kozma Kovačfi. Sa županijske strane osnovana je i 12-člana Nadzorna komisija.

Tom prilikom stara neoklasicistička fasada potpuno je zamenjena novom, dekorativnijom, u stilu eklekticizma, a uz velik središnji ispad načinjena su i dva bočna. Izgrađena su i dva tornja kvadratne osnove na mestima gde su spajana bočna krila stare zgrade sa novim i nešto širim produžecima. Na fasadi pročelja zgrade smanjen je broj prozora, dok je na prvom spratu središnji ispad bio ukrašen sa pet velikih vrata i zajedničkim balkonom koji pridržavaju konzole. Ispod balkona nalazila se velika polukružna kapija sa dva manja polukružna ulaza. Krovna konstrukcija čeonog dela zgrade imala je oblik trapeza, a na njoj su se nalazile četiri velike vaze sa girlandama i središnjom raskošnom mandorlom (ovalnim okvirom) u kojoj se nalazio županijski grb, sa svetim apostolom Pavlom, koji je uklonjen posle Drugog svetskog rata, kada je i mandorla u znatnoj meri oštećena i osiromašena, a u njeno središte postavljen je državni grb nove Jugoslavije (od početka ovog veka ovde se nalazi istorijski grb grada).

Na vrhu krova središnjeg dela zdanja postavljena je laterna (ukrasni toranj), čiji je spoljni deo rešen u vidu konzola. Dograđen je i zadnji deo zgrade, koja je, time, dobila konačan pravougaon oblik, a na uglovima krova dograđenog dela Županije postavljene su dve visoke statue. Dvorišna fasada bila je istovetna spoljašnjoj, a dograđeni delovi zgrade spojeni su, iza novopodignutih bočnih tornjeva, polukružnim zavojem u dorskom i jonskom stilu. U naslikanim girlandama na fasadi bila su zapisana imena svih naselja Bačko-bodroške županije. Na sredini dvorišta postavljena je fontana sa ostrvcetom prepunim trske kao sećanje na nekadašnje okruženje ostrva „Pandur“, a dvorište je bogato ozelenjeno stablima tise, smreka i borova. Ispred zdanja Županije polukružno je posađeno 14 stabala tise, a 1898. g. kraj Županije je posađen i veliki gradski park.

Radovi su završeni posle dve i po godine, 16. septembra 1882. godine. Nadzorna komisija je zgradu pregledala već krajem septembra i bez primedbi je preuzela. Ukupni troškovi dogradnje i obnove zdanja Županije iznosili su 418.267 forinti. Po konačnom završetku dogradnje, zgrada Županije imala je oko 200 različitih prostorija, odaja i sala.

U Velikoj sali je 20. februara 1898. g. postavljena impozantna slika Franca Ajzenhuta „Bitka kod Sente“, naslikana uljanom tehnikom na jednodelnom platnu, veličine četiri metra po vertikali i sedam metara po horizontali, u raskošnom pozlaćenom ramu. Bačko-bodroška županija sliku je poručila tri godine ranije (1895), uoči milenijumske proslave dolaska Mađara u Panonsku niziju (1896). [Više o ovoj slici u prilogu: www.ravnoplov.rs/bitka-kod-sente-nasa-najveca-slika/]. Osim velike sale, u prizemlju Županije nalazila se i „Sala grbova“, nazvana ovako po grbovima 14 uglednih plemićkih porodica sa prostora Bačko-bodroške županije, koji su oslikani na tavanici sale.

U zgradi Županije sedište je imalo Istorijsko društvo Bačko-bodroške županije koje je ovde prikazivalo i izložbe svojih arheoloških eksponata. Kasnije je, sve do završetka Drugog svetskog rata, u Županiji bilo stalno sedište muzeja ovog Društva, koji je posedovao arheološku i etnografsku zbirku. Ovde je u proleće 1910. g. održana i Prva srpska umetnička izložba. U velikoj sali Županije somborski slikar Milan Konjović priredio je 1926. g. prvu samostalnu izložbu, a u županijskom tornju, u prostoriji koja se nalazila na tavanu zgrade, do 1927. g. nalazio se slikarski atelje i stan slikara Ivana Radovića, koji je, nakon Radovićevog preseljenja za Beograd, od 1933. g. do mađarske okupacije, koristio Milan Konjović (u svojim sećanjima Konjović je ovaj prostor opisao kao atelje ni na nebu ni na zemlji, u kojem zimi nije mogao da boravi jer zbog plafona visokog šest ili sedam metara prostoriju nije bilo moguće zagrejati). Župnija je posedovala i bogatu pravnu biblioteku, u kojoj su se nalazile i neke izvorno izdate povelje austrijskih careva.

Hladnu i strogu odmerenost županijskog upravnog središta ublažavala je gostionica koja se decenijama nalazila u prizemlju Županije i u kojoj je neprestano svirala muzička „banda“. Pre i posle sednica županijske skupštine u njoj se jelo, pilo, kartalo i lumpovalo.

Sedište Bačke županije Sombor je bio sve do 1925. godine, kada su nekadašnje županije u Vojvodini ukinute odlukom državnih vlasti Kraljevine SHS. Od 1927. g. zaživela je oblasna podela Kraljevine SHS (prema zakonu iz 1922. godine), pa se u Županiji nalazilo sedište Bačke oblasti, tada najveće u celoj državi, sve do 1929. g. i osnivanja Dunavske banovine sa sedištem u Novom Sadu. Nakon osnivanja banovine, pa do 1941. godine, ovde je bilo sresko načelstvo, odnosno središte Somborskog sreza. U proleće 1931. g. izvršeno je delimično preuređenje prostorija unutar Županije kako bi ovde bili smešteni Kasacioni sud i Vrhovno državno tužilaštvo, koji su iz Novog Sada premešteni u Sombor. Zgrada je od 1929. do 1933. g. imala status „banskog doma“.

Zdanje Županije je 1933. g. Državni erar Kraljevine Jugoslavije predao u vlasništvo grada, uz uslov da u zgradi ostane sedište sreskog načelstva, a Sombor je, zauzvrat, ustupio državi dve gradske kasarne, vojnu ambulantu, barutanu na Staparskom putu i vojno strelište u Šikari, ujedno opraštajući milionske dugove vojske za zakup ovih objekata, koji su bili u posedu grada. Početkom proleća 1941. g. bilo je planirano da u zdanje Županije bude preseljena služba gradske policije, ali je posle svega desetak dana započeo nemački napad na Jugoslaviju, pa do preseljenja nije došlo (istovremeno, sa preseljenjem policije, u Županiji je trebalo da bude postavljen i jedinstven Kriminalni muzej, koji je osnovao nadzornik somborske policije Milorad Pelagić).

U vreme okupacije (1941-1944), u ovom zdanju ponovo se nalazilo sedište obnovljene Bačko-bodroške županije. U dvorištu Županije streljani su somborski rodoljubi (u avgustu 1941. g. ovde je streljan rukovodilac KPJ i SKOJ-a u Somboru Vujadin Bane Sekulić), a neposredno nakon oslobođenja Sombora, tokom 1944/45. godine, u Županiji se nalazio partizanski vojni sud i zatvor partizanske vojne uprave. Nakon Drugog svetskog rata u zgradi Županije bilo je sedište sreskih vlasti, a od 1963. g. ovde je iz Gradske kuće premeštena i služba opštinske uprave. Godine 1975. obnovljena je Velika sala zdanja Županije.

Od 21. avgusta 1947. g. zdanje Županije je, prvo u Somboru, stavljeno pod zaštitu države, a od 1991. g. ima status kulturnog dobra od velikog značaja.

Zgrada je tokom poslednje dve decenije obnavljana u etapama (krov, spoljna i unutrašnja fasada, unutrašnjost zdanja, a u proleće 2021. g. počela je i obnova spoljne fasade). U zdanju Županije danas je sedište Skupštine Grada Sombora, gradonačelnika i Gradske uprave, Zapadnobačkog upravnog okruga, te više državnih službi.

Milan Stepanović