MONOŠTORSKI ROMI – NAJVEĆA ROMSKA SKUPINA U OKOLINI SOMBORA

Romsko naselje pored Monoštora danas je sastavni deo sela, a nastalo je na njegovom jugozapadnom obodu (još 1936. g. romsko naselje činila je svega jedna ulica, sa oko 40 kuća). Nema potpuno pouzdanih podataka o tačnom vremenu doseljavanja Roma u Monoštor, ali se pretpostavlja da se to dogodilo polovinom 19. stoleća, kada se nekoliko manjih skupina Roma iz tadašnje Vlaške (Rumunije) stalno naselilo pored Monoštora i Apatina, gde su bili goniči konja za vuču dunavskih i kanalskih lađi.

Kada je ovaj način vuče lađi prestao, blizina velikih podunavskih šuma omogućavala je ovdašnjim Romima potrebne sirovine za bavljenje koritarstvom (izradom drvenih korita i valova), ali i proizvodnjom drugih kućnih potrepština od drveta (manjih bačvi, kačica, naćvi, karlica, sita, kašika itd.), koji su prodavani po vašarima i pijacama. Osim toga, pleli su i korpe od vrbovog pruća, proizvodili su drveni ćumur za pekare ili za pegle u domaćinstvima, popravljali su kuće-nabijače blatom, nadničarili su na pečenju cigle, seči trske, okopavanju kukuruza i na drugim poljskim poslovima, svirali su po svatovima i na vašarima, a Romkinje su gatale i odlazile u prošnju (za razliku od apatinskih, monoštorski Romi nisu otkupljivali i prodavali perje ili preprodavali konje). Blizina Dunava, dunavaca i kanala razvila je kod Roma i bavljenje ribolovom, ali mahom za sopstvene potrebe. Sve to je bio izvor prihoda i egzistencije ove male i izrazito siromašne, ali žilave etničke skupine, koja je do danas sačuvala svoj jezik (romski oblik rumunskog), a veoma dugo i svoje nasleđene običaje i navike. Ipak, kolikogod bili fizički vezani sa selom, ovdašnji Romi s jedne, i monoštorski Šokci, Nemci i Mađari s druge strane, predstavljali su potpuno odvojene svetove.

Kuće u romskom naselju ranije su bile neograđene, male i niske, načinjene od zemlje ili drveta i prekrivene trskom, sa zemljanim podom, veoma malim prozorima i sa vrlo skromnim nameštajem. Često je u kućici postojala samo jedna prostorija, a porodice, sa tradicionalno mnogo dece, spavale su na podu, na postavljenim slamaricama ili u perinama. Kuvalo se na vatri ispred kuće, u velikoj tučanoj kastroli (najčešće krompir, kupus i pasulj, a bilo je, naravno, i ribe, ali mesa veoma retko), a jelo bi se iz zajedničke šerpe ili posude, sedeći na zemlji. Hleb ili pogača (masna i obična) pečeni su u manjim spoljnim zemljanim, tzv. „ciganskim“ pećima. Porodični odnosi među monoštorskim Romima često su bili nesređeni i u neskladu sa državnim i crkvenim propisima i običajima okoline. Deca su, sve do razdoblja socijalizma, veoma retko išla u školu, a njihova prezimena pisana su po majci.

Brojno stanje monoštorskih Roma može da se prati tek od 1900. godine, kada su iskazivani u popisima stanovnika. Popis iz 1900. g. u selu beleži 69 stanovnika koji su se izjasnili da govore rumunskim (vlaškim) jezikom, a isti broj Rumuna (rumunskih Roma) naveden je u Monoštoru i na prvom posleratnom popisu 1921. godine. Na lokalnom popisu iz 1929. g. 67 stanovnika se izjasnilo kao Romi (Cigani). Svakako, njihov broj je morao biti veći, ali se nisu svi tako izjašnjavali. Već se na popisu iz 1948. g. 178 stanovnika izjasnilo kao Rumuni, a 15 kao Romi (Cigani). Popis iz 1961. g. u Monoštoru beleži 268 Rumuna, a 1971. g. 337 Rumuna i jednog Roma (Cigana). Na popisu iz 1981. g. u Bačkom Monoštoru se 376 ovdašnjih Roma izjašnjava kao Rumuni, a 2002. g. Rumuna je 179, a Roma 100 (reč je, naravno, o istoj romskoj populaciji, koja se samo drugačije izjašnjava). Pretpostavlja se da u Monoštoru zapravo živi oko 600, a možda i do 800 Roma, te je ovo najveće romsko naselje na teritoriji Grada Sombora.

Četrdesetih i pedesetih godina 20. veka monoštorski Romi imaju nekoliko veoma dobih tamburaških orekstara, među kojima je najčuvenija „Šćefkova banda“, koja je, u raznim sastavima, svirala nekoliko decenija. Orkestar je predvodio Stipan Bogdan zvani Šćefko, a u njemu su svirali i njegovi sinovi Ivan Mišković – Kormoš i Josip Joca Mišković. Često je ovaj orkestar, pedesetih i početkom šezdesetih godina 20. veka, svirao u lovačkoj kući „Štrbac“ visokim jugoslovenskim rukovodiocima, koji su dolazili u lov ili provod (najčešće Aleksandru Rankoviću i Slobodanu Peneziću – Krcunu, ali nikada predsedniku Titu).  Romi iz ovdašnjeg naselja su, kao naturščici i statisti, učestvovali 1967. g. i u snimanju čuvenog filma „Skupljači perja“ režisera Aleksandra Saše Petrovića (maloletnog muža Tise na venčanju je glumio ovdašnji Rom Marko Petrović, zvani Švaba).

Druga polovina 20. stoleća postepeno je dovela do socijalne, prosvetne, ekonomske i urbane emancipacije monoštorskih Roma (otvorena je zasebna romska škola, a zatim su, od kraja pedesetih godina 20. veka, u monoštorskoj osnovnoj školi otvorena i romska odeljenja). Životom, posebno mladih Roma, od početka sedamdesetih godina 20. veka, svesrdno su se bavile sestre milosrdnice reda Sv. Vinka, koje su boravile u Monoštoru.

Mnogi od monoštorskih Roma tih decenija odlazili su na sezonske poslove izvan sela, neki su već redovno bili zaposleni u zadruzi ili šumskoj upravi, deo Roma je u kooperaciji sa poljoprivrednim kombinatom uzgajao svinje, a pojedini su (vremenom sve veći broj) odlazali i na rad u inostranstvo. Uskoro je sve više ovdašnjih Roma počelo da gradi lepe i ograđene zidane kuće sa baštom, te su njihov život i svakodnevni običaji potpuno prilagođeni savremenom vremenu i okruženju. Posle 1995. g. i jedna skupina pravoslavnih Roma iz Baranje (takođe rumunskog jezika) preselila se u romsko naselje u Bačkom Monoštoru. Najraširenije stare monoštorske romske porodice prepoznaju se danas po prezimenima Balog, Bogdan, Bošnjak, Mihajlović, Mišković i Petrović. Mada danas predstavljaju skoro četvrtinu ukupnog broja stanovništva sela, Romi u Bačkom Monoštoru, ipak, nisu još sasvim integrisani u svoju lokalnu sredinu.

Milan Stepanović