Istorija,  OBZORJA PROŠLOSTI

ZABRANA BUNJEVAČKOG I ŠOKAČKOG IMENA 1945. GODINE

Prošla su četiri stoleća kako su u Bačkoj zabeleženi etnonimi Šokac (najranije 1615) i Bunjevac (najranije 1622). Šokačka populacija bila je relativno mala i nalazila se u podunavskim naseljima Santovo, Bereg, Kolut, Monoštor, Sonta, Plavna, Vajska, Bač i Bukin (kasnije su raseljeni iz Koluta i Bukina). Bunjevačka populacija bila je znatno brojnija i živela je na širem prostoru Bačke, u gradovima Sombor, Subotica i Baja, te u selima Bajmok, Đurđin, Nađvin (Žednik), Tavankut, Ludoš, Kelebija, Tompa, Jankovac, Čikuzda, Borota, Kaćmar, Meljkut, Kakonj, Gara, Bikić, Đurić i Nemeš Militič (Svetozar Miletić), a bilo ih je, u manjem broju, i u drugim severnim bačkim naseljima.

Poreklo Šokaca može se vezati za Bosnu i migracije bosanskog katoličkog stanovništva u Podunavlje, od polovine 16. veka, ali i kasnije, u 17. veku, kada su u Bačku dolazili nakon kraćeg ili dužeg boravka u Slavoniji i Baranji. Poreklo Bunjevaca prevashodno se vezuje za zapadnu Hercegovinu i njeno katoličko stanovništvo, koje se migracijama pomeralo ka Dalmaciji i Lici, odakle je, od početka 17. veka, počelo njeno doseljavanje, prvo u šire Podunavlje, a potom i u druge delove Bačke. Bunjevačke migracije odvijale su se u više talasa – oko 1608, 1618, 1670. i najveći talas 1687. godine, u vreme turskog napuštanja Bačke. I Šokci i Bunjevci čuvali su vekovima ime svoje etničke skupine, kao i svoj govor, kulturno nasleđe, običaje i veru. Naziv Bunjevci zvanično je bio beležen i sa drugim oblicima (Dalmati, Iliri i Katolički Raci). Mada je bunjevačko ime čuvano među običnim pripadnicima ove skupine, neki bački Bunjevci, posebno oni koji su dobijali plemićke titule i državna zvanja, vremenom su počeli da se osećaju i izjašnjavaju kao pripadnici mađarske nacije.

U vreme buđenja nacionalnog romantizma, u drugoj polovini 19. veka, posebno u gradovima Subotici i Somboru, Bunjevci otpočinju rad na emancipaciji svog identiteta i osnivaju svoje prve institucije, objavljuju svoja glasila i bude nacionalnu svest. Rastom bunjevačkog narodnog pokreta javljaju se i prva, tada još sporadična, tumačenja o Šokcima i Bunjevcima pripadnicima hrvatske nacije, mada ona, posebno među Bunjevcima, nisu bila široko prihvaćena, o čemu svedoče i državni popisi Kraljevine Ugarske iz 1900. i 1910. godine (u Subotici se 1900. g. 31.367 žitelja izjasnilo bunjevačkom, a svega 26 žitelja hrvatskom pripadnosti, a u Somboru se na ovom popisu bunjevačkom pripadnosti izjasnilo 5.770 žitelja, a hrvatskom svega dva žitelja; istovremeno se na tim popisima deo bunjevačkih žitelja izjasnio i mađarskom pripadnosti, o čemu svedoči povećanje broja bačkih Bunjevaca na prvim popisima u Kraljevini Jugoslaviji za oko jednu trećinu u poređenju sa mađarskim državnim popisima).

Somborski Bunjevačko-šokački kalendar iz 1882. god.
Naslovna strana bunjevačkog mesečnika “Neven” iz 1885. god.

Bunjevci su imali veoma značajnu ulogu u istorijskim procesima u završnici Prvog svetskog rata, kada su, u zajednici sa bačkim Srbima, snažno delovali u pravcu raskidanja državnih veza sa Austrougarskom, odnosno Ugarskom. Zahvaljujući istaknutom učešću Bunjevaca na Velikoj narodnoj skupštini u Novom Sadu i njihovoj jasno izraženoj želji za prisajedinjenjem Kraljevini Srbiji i stvaranjem prve zajedničke države Južnih Slovena, definisane su uskoro, međunarodnim ugovorima, i severne granice tadašnje Kraljevine SHS (odnosno današnje severne granice Republike Srbije).

Proglas Mesnog narodnog veća Srba i Bunjevaca u Somboru iz novembra 1918. god.
Velika narodna skupština u Novom Sadu 25. novembra 1918. god.

Nažalost, nova država nije adekvatno priznala i nagradila takav stav Bunjevaca, pa je u periodu između dva svetska rata došlo da prvih vidnih identitetskih podela unutar bunjevačkog nacionalnog bića i podvajanja na autohtone Bunjevce i na Hrvate, što je bio rezultat snažne političke akcije unutar Kraljevine SHS (Jugoslavije), sprovedene putem političkog, kulturnog i verskog uticaja. Popisi stanovnika Kraljevine Jugoslavije 1931. g. u Bačkoj beleži 134.000 Bunjevaca i Šokaca (Bunjevci su bili znatno brojniji od Šokaca i u tom broju činili su većini od oko 85%). Većina Šokaca i oko jedne trećine Bunjevaca prihvatili su u tom razdoblju hrvatsko nacionalno osećanje.

U vreme okupacije Bačke (1941-1944) mađarske vlasti su, iz političkih razloga, podržavale ideju zasebnog bunjevačkog identiteta (Bunjevci u Somboru imali su tada i svoje zasebne novine). I u proglasu Pokrajinskog narodnooslobodilačkog odbora za Vojvodinu iz avgusta 1943. godine, Bunjevci i Šokci su zasebno nabrojani (Braćo Bunjevci, Šokci, Slovaci, Rusini i ostali!). Ipak, već početkom 1944. godine, Oblasni komitet KPJ za Bačku i Baranju, u svom obraćanju Pokrajinskom komitet KPJ za Vojvodinu, stao je na stanovište da su svi Bunjevci Hrvati, te da „treba da pišu hrvatskim pravopisom i govore hrvatskim jezikom (ijekavicom), a ne da stvaraju neki bunjevački dijalekt“. Takav stav rezultirao je nešto kasnije revolucionarnim scenarijom koji je, jednom za svagda u novoj Jugoslaviji, rešio dilemu oko nacionalnog identiteta Bunjevaca i to dekretom novih vlasti, donetim svega pet dana po okončanju Drugog svetskog rata.

Bespogovorno sprovodeći odluke vrha KPJ, Glavni narodnooslobodilački odbor Vojvodine u Novom Sadu (Odeljenje za unutrašnje poslove), doneo je dekret, odnosno naredbu br. 1040/1945, od 14. maja 1945. godine, u kome, osim ostalog, piše: Događa se da se mnogi Hrvati uvode kao Bunjevci i Šokci u rubrike gde se označava narodnost, a ne kao Hrvati i to biva često po njihovom izričitom zahtevu ili po volji i nahođenju dotičnog činovnika. Kako bunjevačka i šokačka narodnost ne postoje, to vam se naređuje da sve Bunjevce i Šokce imadete tretirati isključivo kao Hrvate bez obzira na njihovu izjavu. U nastavku dekreta striktno je naređeno da u raznim okruzima i mestima, gde su oni sada uvedeni kao Šokci i Bunjevci, ima se ispraviti i označiti kao Hrvati, naročito u legitimacijama, biračkim spiskovima, putnim objavama i raznim drugim spiskovima po narodnosti. Ubuduće se imaju unositi samo i isključivo kao Hrvati. Sve do sada izdate legitimacije i isprave, gde su označeni kao Bunjevci i Šokci, imaju se uništiti i nove izdati

Dekret Glavnog NOO Vojvodine o zabrani bunjevačko-šokačkog nacionalnog imena od 14. maja 1945. god.

Usledila je i hitna naredba sreskim, gradskim i mesnim vlastima Vojvodini da ovu odluku neodložno sprovedu, pa su samo dva dana kasnije (16. maja 1945) subotički i somborski NOO već uputili isti akt svim nivoima vlasti na svom području.

Dopis Okružnog NOO Subotice nižim vlastima o zabrani bunjevačko-šokačkog nacionalnog imena, od 16. maja 1945. god.

Time je, putem represivnog državnog aparata, usledila nasilna nacionalna identifikacija i favorizacija samo jedne identitetske ideje među bačkim Bunjevcima. Tako je onemogućena nacionalna težnja i volja jednog dela ili čak većine ovog stanovništva. Dekretom je bilo ukinuto pravo na nacionalno opredeljenje pojedinca, te su Bunjevci i Šokci, koji su imali drugačije opredeljenje od onog istaknutog u naredbi (a koji su, posebno među Bunjevcima, bili i te kako brojni), onemogućeni u izražavanju svoje slobodne volje. Zbog toga je ovaj politički akt nesumnjivo predstavljao čin prisile, diskriminacije, pa i asimilacije jedne velike etničke skupine u Bačkoj.

Bački Bunjevci, koji su držali do svoje autohtonosti, izjašnjavaće se kasnije, političkom mimikrijom, kao neopredeljeni ili kao Jugosloveni. Tek 1991. g. Bunjevci su u Srbiji dobili mogućnost da se ponovo nacionalno izjašnjavaju bunjevačkom pripadnosti, ali i taj čin više je bio posledica trenutnog političkog interesa srpske vladajuće nomenklature, nego demokratske svesti i civilizacijske opredeljenosti.

Smatrajući da svaki čovek ima pravo i slobodu da se izjašnjava po sopstvenom nacionalnom osećanju i da govori sopstvenim jezikom, uvereni smo da se to ne sme i ne može osporiti, sa bilo kog stanovišta, ni bačkim Bunjevcima, koji, barem u Srbiji, imaju puno istorijsko pravo da se nazovu i konstitutivnim narodom.

Krajem 2021. g. istoričar prof. dr Saša Marković objavio je studiju “Bunjevci u procepu stvaranja nacionalnog identiteta” koja je, sa istorijskog stajališta, detaljno obradila temu dekretske zabrane bunjevačkog i šokačkog imena iz maja 1945. godine.

Knjiga prof. dr Saše Markovića

M. S. 

Ostavite komentar

Vaša e-mail adresa neće biti objavljena.