Retko koja dva grada imaju toliko isprepletenu istoriju kao Sombor i Subotica. Skoro kao neki istorijski blizanci, dva velika grada na severu Bačke delila su kroz istoriju mnoge zajedničke događaje i u isto vreme su nastajali, uzdizali se, pa skoro nestajali, obnavljali svoj urbanitet, dobijali privilegije i razvijali se u savremena naselja na skoro istovetan način.
U sam suton 14. stoleća nastao je prvi pisani trag o naseljima Zabotka i Sentmihalj, srednjovekovnim pretečama današnje Subotice i Sombora. Prvi istorijski pomen oba ova naselja nalazi se u istom arhivskom dokumentu – zapisniku sa Skupštine Bodroške županije, održane 7. maja 1391. godine, kada je Zabotka pripadala Andriji, sinu Ladislava Pakaija, a Sentmihalj Jovanu, sinu Nikole Cobora.
Nešto kasnije, Subotica postaje posed znamenite plemićke porodice Hunjadi, a deo poseda Sentmihalj, koji je od početka 15. veka beležen sa imenom Coborsentmihalj, jedno vreme pripada jednako znamenitoj plemićkoj porodici Silađi. Spajanje ove dve porodice izrodiće jednog od najznačajnijih vladara ugarske istorije – kralja Matiju Korvina, sina Janoša Hunjadija (Sibinjanin Janka iz srpske epske poezije), sa kojim će sentmihaljski Cobori biti u srodstvu preko njegove majke Jelisavete rođ. Silađi.
U isto vreme, sedamdesetih godina 15. veka, sagrađene su i tvrđave u oba naselja, koje će ih urbano izdignuti iz njihovog ruralnog okruženja. Subotičku podiže Jovan Pongrac, a sentmihaljsku grade braća Jovan, Emerik i Martin Cobor. U istom naletu turske vojske, posle Mohačke bitke 1526. godine, na povratku iz Budima, opsednute su bile obe tvrđave.
U vreme znatnijeg doseljavanja srpskog življa, nakon turskog zauzimanja Beograda 1521. godine, Subotica postaje središte samozvanog cara Jovana Nenada, koji svojim prvim saradnicima poklanja i neka imanja u najužem okruženju današnjeg Sombora.
I Subotica i Sombor, kako doseljeni Srbi nazivaju nekadašnji Coborsentmihalj, konačno dospevaju pod tursku vlast u istom pohodu turske vojske na Budim 1541. godine. Par godina kasnije, oba naselja, istovremeno, postaju nahijska središta velikog Segedinskog sandžaka, a u somborsku i subotičku tvrđavu smešten je podjednak broj vojnika turske vojne posade. Oba naselja, u drugoj polovini 16. veka, primaju orijantalne urbane odlike islamske civilizacije. Turski defteri svedoče o njihovoj skoro jednakoj brojčanoj veličini.
I posedi ova dva susedna nahijska središta međusobno se prepliću. Na popisima iz 1570. i 1580. g. subotičkoj nahiji pripadaju, osim ostalog, posedi Kunbaja, Madaraš, Bajmok, Omoravica, Pačir i Roglatica, koji su 1590. g. zabeleženi kao posed somborske nahije.
Prvih decenija 17. veka u oba naselja ili njihovu najbližu okolinu, na mesto nešto ranije, daleko na sever Ugarske odseljenog srpskog stanovništva, doseljava se najstariji sloj bunjevačkog življa iz Kliškog i Ličkog sandžaka. Istovremeno, javljaju se ovde i prvi franjevci, koji postaju dušebrižnici doseljenih Bunjevaca. Kasnije će, od kraja 17. i početka 18. veka, u oba naselja postojati franjevačke rezidencije koje će prerasti u franjevačke samostane.
Stanovnici neposredne okoline Subotice i Sombora polovinom 17. veka muče istu muku sa dvostrukom naplatom poreza, kako turskim gospodarima, tako i ugarskim plemićima, čiji poreznici, najčešće nasilno, uz prećutnu saglasnost Turaka, dolaze skroz sa severa Ugarske i naplaćuju devetinu i desetinu.
Hrišćanska vojska habzburške monarhije i njenih saveznika oslobađa Suboticu od turske vlasti u kasno leto 1686. godine, a Sombor godinu dana kasnije. Istovremeno, u oba naselja, doseljava se u jesen 1687. g. do tada najveći talas Bunjevaca, a bunjevački kapetani, u Subotici Sučići, a u Somboru Markovići, biće vojni komandanti ovih naselja tokom nekoliko narednih decenija. I u Suboticu i u Sombor sliva se još jedan talas doseljenih Srba u velikoj seobi 1690. godine.
Jednako će stanovnici Sombora i Subotice, ovdašnji srpski i bunjevački militari, učestvovati u borbama s Turcima kako 1691. g. na Slankamenu, tako i 1697. g. u čuvenoj Bitki kod Sente, a vrhovni zapovednik austrijske vojske, princ Eugen Savojski, za bitku se priprema pored Sombora, a posle bitke sa odmara kraj Subotice.
U godinama koje somborski i subotički militari snažno će se odupirati namerama obnovljene županijske i komorske vlasti da Subotica i Sombor postanu njihovi posedi. U tom otporu će 1702. g. i uspeti, a oba grada te godine dobila su status vojničkog šanca na Potiskoj vojnoj granici. Popis graničara iz 1720. g. svedoči da su Sombor i Subotica brojčano najveći šančevi Potiske granice, pa je u Somboru te godine u službi 272, a u Subotici 247 graničara, od kojih je deo služio u husarskim ili konjaničkim, a deo u pešadijskim četama.
Uporno su pokušavali i neki vojni komandanti, i Bačka županija, i Komorska administracija da Sombor i Suboticu izdvoje iz sistema vojne granice, te da od njih načine bilo svoje vlastelinstvo, bilo komorsko i županijsko mesto, ali sve do četrdesetih godina 18. veka ti pokušaji nisu davali rezultat. Tek tada je, pod pritiskom ugarskih staleža, čija joj je podrška bila značajna u borbi za očuvanje krune, mlada carica Marija Terezija pristala da razvojači dotadašnja graničarska naselja i da ih stavi pod županijsku upravu. Istom naredbom od 1. jula 1745. g. carica Marija Terezija naređuje razvojačenje Sombora i Subotice. Subotičani su, već dve godine ranije, naslućujući novo političko doba, uspeli da izbore status privilegovanog kraljevskog komorskog trgovišta, a Somborci su, odmah posle ukidanja vojničkog šanca, počeli upornu i tešku borbu da njihova varošica postane slobodan i kraljevski grad, koja je ishodovala elibertacionom poveljom i dodelom željenog statusa, 17. februara 1749. godine. U oba slučaja važnu i značajnu ulogu imao je Franc Jozef Redl, komorski administrator. Status slobodnog i kraljevskog grada Subotičani će, pod znatno povoljnijim uslovima, steći 30 godina posle borbenih i upornih Somboraca.
I Sombor i Subotica, polovinom 18. veka, imaju svoj franjevački manastir sa crkvom.
Skoro istovetnog nacionalnog sastava, samo u neznatno drugačijim srazmerama, somborski i subotički Srbi, Bunjevci, Mađari, Nemci i Jevreji na sličan način će izgrađivati urbanitet svojih gradova, a Subotica će, vremenom, brojem stanovnika i privrednom snagom nadrasti Sombor, koji će postati administrativno središte Bačko-bodroške županije, sa, nešto ranije od Subotice, estetski zavidno razvijenom urbanom arhitekturom svog starog gradskog jezgra. Pomalo razmetljivi i gospodski nadmeni Somborci pokušaće da demografski i privredni prestiž Subotice omalovaže izrekom: „Subočani, silom varošani“… Tokom celog 19. stoleća brojni su privredni, kulturni, prosvetni, verski i politički dodiri između dva grada, a ima ih toliko da bi nam njihovo nabrajanje odnelo još dosta prostora.
Početkom 20. veka istovremeno se pojavljuju dva pionira filmske umetnosti na našim prostorima – Aleksandar Lifka u Subotici i Ernest Bošnjak u Somboru, koji otvaraju prve bioskope i snimaju naše prve kratke dokumentarne i igrane filmove.
U isto vreme, tokom prve polovine 19. veka, u Subotici i Somboru se javljaju tamburaški orkestri koji će biti poznati daleko izvan okvira svojih gradova, te će tamburašku muziku proširiti od Bačke do Pešte, Beča, Beograda i Zagreba. Najznačajniji izdanak te duge tradicije biće Zvonko Bogdan – rođeni Somborac, koji je veći deo života proveo u Subotici.
U istoriografiji, Subotica je imala jednog izuzetnog istoričara – Ištvana Ivanjija, koji je krajem 19. veka napisao „Istoriju Subotice“ u dva toma. U Somboru je istih godina počelo da radi Istorijsko društvo Bačko-bodroške županije, koje je, u dva toma, 1896. g. objavilo naučno vrednu monografiju Županije, u kojoj je postavljen temelj za dalje proučavanje prošlosti kako Sombora, tako i Subotice i okoline.
I na kraju, pre svega zahvaljujući snažnoj i istovremenoj političkoj akciji Somboraca i Subotičana, u novembru 1918. godine, Bačka je u današnjim granicama postala prisajedinjen deo Kraljevine Srbije, a odmah potom i Kraljevine SHS (Jugoslavije).
Milan Stepanović
