Retko koji naš grad je za kratko vreme promenio tri imena (a imao u rezervi još tri-četiri), kako se to dogodilo sa današnjim Novim Sadom, od kraja 17. do polovine 18. veka. Novi Sad je mlad grad po istorijskim merilima. Na mestu današnjeg grada još se u srednjem veku nalazilo nekoliko naselja (Peturvarad, Sajol, Bakša, Sent Marton, Bivaljoš i Bistrica, od kojih su prvo i poslednje od nabrojanih naselja zapisani i na mapama iz 16. i 17. stoleća).
Posle prekida urbanog kontinuiteta sa srednjovekovnim naseljima, jezgro današnjeg Novog Sada nastalo je tek tokom poslednje decenije 17. veka, nakon proterivanja Turaka iz Bačke, kada su austrijske vlasti, ne levoj (bačkoj) obali Dunava, 1694. g. načinile mostobran ispred pontonskog mosta, koji je vodio prema Petrovaradinskoj tvrđavi. Oko ovog mostobrana ubrzo je nastalo malo naselje trgovaca, zanatlija i vojnika, koje je već 1697. g. zapisano sa imenom Ratzenstadt (Racka varoš ili Srpski grad), a koje je, prema crtežima, imalo crkvu i poštansku stanicu.
Ime Racka Varoš zapisano je i na mapama i planovima sve do polovine 18. veka, a u zvaničnim dokumentima grad je u to vreme češće nazivan imenom Petrovaradinski Šanac (ali i Srpski Šanac ili samo Šanac), te je, kao takav, neko vreme, tokom prvih decenija 18. veka, bio i administrativno središte obnovljene Bodroške županije (austrijske vlasti krajem 17. i početkom 18. veka nisu bile načisto s tim gde se geografski nalazila nekadašnja Bodroška županija, pa su, umesto severozapadni deo Bačke, ovim imenom nazvali južni i jugoistočni deo Bačke). Petrovaradinski šanac ili Racka varoš pripadao je Podunavskoj vojnoj granici, a od 1708. g. u ovom naselju se nalazilo i sedište episkopa bačkog, što je ovom naselju, besumnje, davalo na značaju. Četrdesetih godina 18. veka, osim većinskih Srba, u Rackoj Varoši ili Petrovaradinskom Šancu živeli su i Hrvati, Nemci, Mađari, Bugari, Grci, Cincari, Jermeni i Jevreji, a naselje je sve više zaprimalo trgovački i građanski karakter.
Godine 1746. carica Marija Terezije predala je tadašnji Petrovaradinski Šanac građanskim vlastima i Bačkoj županiji. Ubrzo su stanovnici ovog naselja zatražili od carice status slobodnog i kraljevskog grada, te je, nakon uplate od 80.000 rajnskih forinti u carsku blagajnu, dotadašnji Petrovaradinski Šanac (odnosno Racka Varoš), potpisom carice Marije Terezije na privilegijalnom pismu (povelji) od 1. februara 1748. godine, uzdignut u status slobodnih i kraljevskih gradova Ugarske kraljevine, čime je ovo naselje stupilo na prag građanskog društva. Kako tadašnje ime grada nije bilo reprezentativno, predloženo je nekoliko naziva budućeg grada – BAČVAR (Bački Grad), DUNAVAR (Dunavgrad), VIZKOZ (Međurečje) ili VASERBRUG na nemačkom (Vodengrad). Dvorska kancelarija u Budimu prepustila je carici konačan izbor između tri imena: već pomenuta DUNAVAR i VIZKOZ, te UJVIDEK (Nova zemlja, Nova oblast). Konačno, carica je sama, bez ičijih sugestija, odabrala ime grada koje je na latinskom jeziku glasilo NEOPLANTA, na mađarskom UJVIDEK, na nemačkom NOJZAC, na srpskom NOVI SAD (što je srećan i najtačniji prevod latinskog naziva), a na bugarskom MLADA LOZA.
Od 1748. g. NOVI SAD nosi današnje ime i tokom narednih decenija polako će prerasti u ekonomski snažan i strateški važan grad, ujedno i prosvetno, kulturno, duhovno i političko središte bačkih Srba (tzv. Srpska Atina ili Racki Pariz, kako je kolokvijalno nazivan u 19. veku). U njemu će, 25. novembra 1918. godine, biti proglašeno prisajedinjenje Bačke, Banata i Baranje Kraljevini Srbiji, a od 1929. g. Novi Sad je postao i administrativno središte velike Dunavske banovine, čime je počeo njegov brz uspon, te je nekadašnja Racka Varoš 1945. g. postala glavni grad Autonomne pokrajine Vojvodine, a danas je zvanično samo “sedište pokrajinskih organa”.
M.S.
[Ideju za ovaj prilog i dragocene podatke o predloženim imenima grada u vreme elibertacije današnjeg Novog Sada dobio sam od Zorana Kneževa, a objavljeni su u njegovoj knjizi “Vodič kroz stari Novi Sad”, Novi Sad, 2019, str. 107-109]
