GAJA ALAGA, nuklearni fizičar, univerzitetski profesor i akademik, rođen je 3. jula 1924. g. u selu Svetozaru Miletiću (Lemešu) kraj Sombora, kao sin Martina Alage, zemljodelca iz ovdašnje stare plemićke bunjevačke porodice, koja je plemstvo dobila još 1722. godine, a u Miletić je doseljena oko 1750. godine iz sela Kaćmara. Osnovnu školu pohađao je u rodnom selu, a u Somboru je završio osam razreda Gimnazije, u kojoj je maturirao 1943. godine. Iste godine započeo je studije na Tehničkom fakultetu u Budimpešti, koje je, posle Drugog svetskog rata, nastavio na Tehničkom i Prirodoslovno-matematičkom fakultetu u Zagrebu. Diplomirao je 1950. g. i potom (1951) bio izabran za asistenta, kao jedan iz kruga vrsnih studenata znamenitog profesora teorijske fizike Ivana Supeka. Istovremeno je sarađivao i u naučnim projektima tek pokrenutog Instituta „Ruđer Bošković“ u Zagrebu.
Od 1952. do 1954. g. Alaga je boravio na specijalizaciji, u Institutu „Nils Bor“ u Kopengahenu, gde je, sa dvojicom budućih nobelovaca (Oge Nils Bor i Ben Motelson), učestvovao u pisanju rada „Intensity Rules for Beta and Gamma Transitions to Nuclear Rotational States“ (potpisani autori rada bili su G. Alaga, K. Alder, O. Bor i B. R. Motelson), objavljenog 1955. g. u prestižnom časopisu Danske kraljevske akademije nauka Matematistik-Fysiske Meddelelser. Ovaj rad predstavljao je jedan od temelja razvitka kolektivnog modela nuklearne strukture, za koji su Oge Bor i Ben Motelson 1975. g. dobili Nobelovu nagradu za fiziku. Alaga je i sam otkrio nov asimptotski tip izbornih pravila u deformisanim atomskim jezgrima, o čemu je 1955. g. pisao u 100. broju američkog naučnog časopisa Physical Review, u svom radu „New Type of Selection Rules in β Decay of Strongly Deformed Nuclei“ (o istoj temi pisao je 1957. g. i u časopisu Nuclear Physics). U časopisu Physical Review Alaga je i 1956. g. objavio, sa B. Jakšićem, rad „Analysis of the Beta Spectrum and Branching in Ho166“. Kasnija istraživanja eksperimentalnih fizičara potvrdila su Alagina otkrića, te je dugo godina bio jedan on najcitiranijih naučnika u svetskoj naučnoj literaturi, sa prostora Jugoslavije. Njegova pravila intenziteta i izborna pravila za deformisana atomska jezgra, u svetskoj nauci bila su poznata pod opšteprihvaćenim nazivom „Alagina pravila“ („Alaga rules“) i veoma su značajna u spektroskopiji jako deformisanih jezgara.
Gaja Alaga doktorirao je 1955. godine. Tokom 1958/59. g. boravio je studijski u „Lorentz Radiation Laboratory“, na Univerzitetu „Berkli“ u Kaliforniji (SAD). Docent je postao 1958, zvanje vanrednog profesora dobio je 1961, a redovnog 1966. godine, kada je postao i rukovodilac Zavoda za teorijsku fiziku Prirodoslovno-matematičkog fakulteta u Zagrebu. Od 1982. do 1986. g. prof. dr Gajo Alaga nalazio se na dužnosti dekana ovog Fakulteta. Bio je i predsednik Naučnog veća i rukovodilac Odjela za teorijsku fiziku Instituta „Ruđer Bošković“. Kao gostujući predavač boravio je na nekoliko uglednih svetskih univerziteta – University of New York (SAD, 1964/65) Université de Paris (Francuska, 1967), Ludwig Maximillian Universität, München (SR Nemačka, 1973/74) i Uppsala universitet (Švedska, 1977).
Vanredni član Jugoslavenske akademije znanosti i umjetnosti Alaga je postao 1968. godine. Bio je predsednik Društva matematičara i fizičara Hrvatske, predsednik Sveučilišne zajednice za fiziku Hrvatske, predsednik Matične komisije za fiziku, predsednik Sekcije nuklearnih fizičara Jugoslavije, član Komisije Evropskog fizikalnog društva i počasni član Mađarskog fizikalnog društva. Dobitnik je nagrade „Ruđer Bošković“ za značajno naučno otkriće (1968) i počasne medalje Univerziteta u Briselu. Punu deceniju (1978-1988) bio je i urednik naučnog časopisa Fizika Saveza udruženja matematičara, fizičara i astronoma Jugoslavije, kao i član uredništva jednog od vodećih svetskih naučnih časopisa iz fizike Physics Letters, te časopisa Acta Physica Austriaca.
Dr Gaja Alaga pionir je teorijske fizike atomskih jezgara u Jugoslaviji i profesor generacijama teorijskih fizičara (nekoliko njegovih studenata postali su poznati svetski nuklearni fizičari). Uprkos primamljivim ponudama iz uglednih svetskih naučnih centara, ostao je da radi u Zagrebu. U osnovnom području svog naučnog rada (nuklerane strukture), osim izbornih pravila za kolektivni model atomskog jezgra i izbornih pravila za beta-prelaze i gama-prelaze u slučaju jake deformacije atomskih jezgara, Alaga je razvio i model nuklearne grozdaste strukture s vezanjem triju čestica na vibracije i otkrio izborna pravila za tip kvazirotacijskih vrpci. Izračunao je i karakteristike jezgara žive i zlata (o tome je pisao u časopisima Bulletin of the American Physical Society, 1959; Physics Letters, 1966. i Nuclear Physics, 1967), a iz tih proračuna izrastao je model jezgra (tzv. „Alagin model“), koji opisuje svojstva jezgara u prelaznom području, između sferičnih i jako deformisanih. Bavio se i fundamentalnim problemima interpretacije kvantne mehanike. Napisao je više desetina naučnih i stručnih radova, kao i prvu jugoslovensku monografiju o nuklearnoj fizici u okviru univerzitetskog udžbenika prof. dr Ivana Supeka „Teorijska fizika i struktura materije“ (Zagreb, 1964). Bio je predavač, predsedavajući, savetnik i organizator više međunarodnih konferencija o nuklearnoj fizici, održanih u SR Nemačkoj, Francuskoj, Italiji, Austriji, Mađarskoj, Rumuniji i Sovjetskom Savezu. Na predlog dr Gaje Alage (1968) formirana je mreža međunarodnih regionalnih centara za nuklearnu fiziku.
Prof. dr Gaja Alaga preminuo je 7. septembra 1988. godine u Zagrebu, u 65. godini života, a sahranjen je u rodnom selu Svetozaru Miletiću. Danas po njemu ime nosi jedna zagrebačka ulica u Donjem Gradu.
M. S.
[Tekst Milana Stepanovića iz monografije “150 godina Gimnazije u Somboru” (Sombor, 2022)]
