TRI POZORIŠTA, DVA PISCA I JEDNA HIMNA

U 19. veku podvig je bio i kada neko objavi knjigu, a kada osnuje tri pozorišta (od kojih dva najveća u Srbiji), „isteše“ dva velika srpska pisca i napiše državnu himnu, a uz to od običnog pisara stigne i do mesta ministra srpske prosvete, može se reći da je reč o nesvakidašnjem čoveku.

Jovan Đorđević je rođen u Senti, kraj Tise, 1826. godine. Njegov otac Filip bio je ugledan član senćanskog senata, dobrostojeći trgovac i pčelar. Nakon što je kao 11-godišnji dečak pogledao prvu pozorišnu predstavu, Jovan Đorđević je već naredne godine (1838) imao sporedne uloge u dve pozorišne predstave, a od svojih vršnjaka načinio je i malu pozorišnu družinu. Posle osnovne škole u rodnoj Senti, obrazovao se u Novom Sadu, Temišvaru, Segedinu i Pešti, gde je bio pitomac Tekelijanuma. Studije medicine prekinuo je, posle šest semestara, zbog izbijanja Mađarske revolucije 1848. godine.

U martu 1848. g. Đorđević je postao delegat omladine pri izradi peštanskog Srpskog programa, a prisustvovao je i Majskoj skupštini u Karlovcima. U vreme ratnih operacija u Vojvodini tokom revolucije 1848/49. g. boravio je u Zemunu i Beogradu, a u novembru 1849. godine, nakon formalnog uspostavljanja Vojvodstva Srpskog, prešao je u Sombor, gde je postao pisar (dnevničar) kod velikog župana Isidora Nikolića Srbogradskog.

Već krajem 1849. g. Đorđević je, sa još nekoliko somborskih srpskih omladinaca, zatražio od župana dozvolu za osnivanje Društva srpskog pozorišta u Somboru, sa obrazloženjem da u ovako glavnom srbskom gradu, na najveću našu bruku i pogrdu, i dandanas još nemačke skitnice obstoje i novce naše mame, a kad ko o srbskom pozorištu pomene, samo s ramenima slegnemo, misleći svak u sebi: to biti ne može!? Već u martu 1850. Društvo je otpočelo pozorišni rad. Jovan Đorđević je izabran za sekretara i izradio je pravila Društva, a i sam je glumio u nekoliko od desetak predstava koje je, zbog materijalnih problema, ubrzo ugaslo somborsko Društvo srpskog pozorišta priredilo u to vreme. Osim za pozorište, Đorđević se zanimao i za književnost (još u nižim razredima gimnazije prevodio je Vergilija, drugovao je sa Brankom Radičevićem i bio je pristalica Vukovih pravopisnih i jezičkih reformi). Dok je boravio u Somboru preveo je za somborsko Društvo srpskog pozorišta Šilerovu dramu „Spletka i ljubav“, a taj prevod je izvođen na pozornicama i čitav vek kasnije (Srpsko narodno pozorište u Novom Sadu, u sezoni 1952/53).

Godine 1852. g. Đorđević je napustio pisarsku službu u Somboru i na kratko prešao u Temišvar, posle čega je, krajem te godine, bio postavljen za profesora Srpske gimnazije u Novom Sadu. Između 1857. i 1859. g. bio je sekretar Matice srpske u Pešti, a istovremeno je obavljao i dužnost urednika Letopisa Matice srpske.

Kao urednik Letopisa objavio je neke od prvih pesama i prevoda svog nekadašnjeg đaka, mladog i darovitog 18-godišnjeg Laze Kostića. U vreme Kostićevog školovanja u novosadskoj gimnaziji Jovan Đorđević mu je predavao istoriju, geografiju, nemački i latinski jezik, а bio mu je i razredni starešina u trećem razredu. Kao svom omiljenom profesoru, mladi Laza Kostić mu je, o Jovanjdanu 1856. godine, poslao stihovanu imendansku čestitku na nemačkom jeziku. Đorđević je pohvalio stihove, ali je svog đaka strogo prekorio za zapostavlјanje maternjeg jezika (lepo je znati tuđe jezike, ali svoj zanemariti, to je sramota i grehota), preporučivši mu da čita Vukove srpske narodne pesme. Prihvativši prekor profesora, mladi Laza Kostić počeo je da čita srpsku epsku poeziju i da se vežba u pisanju svoga jezika, da bi tri godine kasnije Jovan Đorđević, sada u ulozi urednika, podržao lepršave stihove i začuđujuće zrele prevode Homera, koje je načinio njegov nekadašnji đak. Uticao je Đorđević snažno i na rađanje još jednog velikog srpskog pisca – Stevana Sremca, kome je bio rođeni ujak i o kome je brinuo nakon što su mu preminuli roditelji. Poveo ga je sa sobom kada je 1868. g. prešao u Beograd i upisao ga je u beogradsku gimnaziju, a o njemu se starao sve dok Sremac nije postao svoj čovek (Đorđević je svom nećaku i štićeniku svojevremeno ispričao anegdotu o svađi dva somborska sveštenika, njihovoj tuči i zamenjenom zubu prilikom putovanja kod vladike, na osnovu koje je daroviti Sremac načinio jedan od naših najboljih humorističkih romana – „Pop Ćira i pop Spira“).

Jovan Đorđević je 1861. g. pokrenuo osnivanje Srpskog narodnog pozorišta u Novom Sadu, u kojem je uskoro postavljen za prvog potpredsednika Pozorišnog odbora i predsednika Artističkog odseka (umetnički direktor). Iz Sombora je 1864. g. u novosadsko pozorište odveo mladu i talentovanu Milku Grgurovu, koja će sa njim uskoro preći u Beograd i postati najznamenitija srpska glumica svoga vremena (srpska „Sara Bernar“).

Početkom 1868. g. Đorđević je prihvatio poziv srpskog kneza Mihaila Obrenovića da u prestonici srpske kneževine osnuje Narodno pozorište. Pozorište je, uprkos ubistvu kneza Mihaila u maju iste godine, izgrađeno i zaživelo, a Đorđević je prešao u Beograd i preveo sa sobom polovinu tadašnjeg ansambla Srpskog narodnog pozorišta iz Novog Sada, posle čega je postavljen za prvog upravnika, a zatim i za dramaturga pozorišta koje je osnovao.

Đorđević je 1872. g. napisao naručenu istorijsku dramu (alegoriju u dva dela) „Markova sablja“, povodom punoletstva i stupanja na presto kneza Milana Obrenovića, koja je iste godine premijerno odigrana na pozornici beogradskog Narodnog pozorišta. Muziku za ovaj pozorišni komad komponovao je slovenački kompozitor Davorin Jenko, a jedna od završnih pesama, na stihove Jovana Đorđevića, nosila je naziv „Bože pravde“ i postala je izuzetno omiljena među pozorišnom publikom i u narodu. Deset godina kasnije ova pesma je, prilikom proglašenja Srbije za kraljevinu, odabrana za srpsku državnu himnu. Mada je komad bio prigodan i bez većih umetničkih vrednosti, igran je još dugo na pozorišnim daskama, pa je i 1900. g. izvođen u Novom Sadu.

Od ustanovljenja Srpskog učenog društva (današnje Akademije nauka) 1869. godine, Jovan Đorđević je izabran za redovnog člana. Između 1874. i 1878. g. bio je direktor šabačke gimnazije, a od 1878. do 1880. g. i direktor Prve beogradske gimanzije. Predavač je i profesor u Učiteljskoj školi (1880-1882) i Višoj devojačkoj školi u Beogradu (1882-1886). Od 1886. do 1892. srpskom prestolonasledniku i mladom kralju Aleksandru Obrenoviću predavao je geografiju i latinski jezik. Profesor je opšte istorije na Velikoj školi (1889-1893) i, kratko vreme, ministar prosvete u vladi Jovana Avakumovića, koja je dala ostavku nakon državnog udara još nepunoletnog kralja Aleksandra, od 1. aprila 1893. godine. Jovan Đorđević je penzionisan iste godine, a i nakon odlaska u penziju predavao je istoriju na Vojnoj akademiji (između 1895. i 1897. godine). Umro je u Beogradu, 1900. godine.

Đorđević je ostavio lep trag u srpskoj kulturi i književnosti svog vremena. Objavljivao je pesme, članke iz književnosti, istorije, pozorišne umetnosti i drugih oblasti, a bavio se i leksikografijom. Sarađivao je u skoro svim značajnijim listovima, časopisima i almanasima svog doba. Za somborsko, novosadsko i beogradsko pozorište preveo je ili preradio 26 drama sa francuskog, nemačkog i mađarskog jezika. Nekoliko njegovih drama prevedeno je nemački jezik između 1872. i 1876. godine.

Milan Stepanović