FRANC AJZENHUT – BAČVANIN KOJI JE SLIKAO ORIJENT

Franc Ajzenhut (Franz Eisenhut) rođen je u nemačkoj porodici, 26. januara 1857. g. u Bačkoj Palanci, odnosno u delu grada koji se tada nazivao Nemačka Palanka. Njegovi preci doseljeni su ovde, verovatno, krajem 18. ili početkom 19. veka. Prezime Ajzenhut ne nalazi se na spisku doseljenih Nemaca u urbarijalnim spisima Palanke iz 1772. godine, a 1828. g. na popisu stanovnika Nemačke Palanke zapisan je Jozef Ajzenhut (prezime Ajzenhut u to vreme zabeleženo je i severno od Sombora, među nemačkim stanovnicima trgovišta Stanišić i sela Čatalje). Kao sedmo dete nekadašnjeg bačvara, a zatim gostioničara Georga Ajzenhuta i Terezije Zomer, rodom iz Bukina (Mladenova), mladom Francu Ajzenhutu bilo je namenjeno da postane trgovac, tim pre što je dobro govorio i mađarski kao zvaničan državni jezik, te srpski kao jezik sredine u kojoj je odrastao.

Ipak, Ajzenhut je još od detinjstva pokazivao veliku naklonost ka crtanju i slikanju. Ova strast ga nije napustila ni kada je postao štamparski, pa gvožđarski šegrt u Pešti. Uz posao je nedeljom pohađao i realnu gimnaziju u Pešti, u kojoj je učio crtanje. Već kao 14-togodišnjak naslikao je kulise peštanskog pozorišta Újpesti sinhaz. Između 1875. i 1877. g. bio je polaznik Mađarske zemaljsko-kraljevske škole za crtanje u Budimpešti, a krajem oktobra 1877. g. Franc Ajzenhut se upisao na odsek antike u Bavarskoj kraljevskoj likovnoj akademiji u Minhenu.

Bio je učenik Đule Bencura (1844-1920), koji je bio među najistaknutijim predstavnicima akademizma i mađarskog istorijskog slikarstva u 19. veku, a pohađao je i školu priznatog slikara i umetničkog pedagoga Vilhelma Dica (1839-1907), koji je slikao ratne i običajne motive. Posle prve godine studija Franc Ajzenhut je dobio mađarsku državnu stipendiju, ali je naredne godine, zbog materijalnih teškoća, prekinuo školovanje. Vratio se u Minhen i na Akademiju 1880. godine, gde je 1881. g. za svoj rad dobio pohvalnicu, a 1882. g. i srebrnu medalju Akademije. Godine 1881. prvi put je svoja dela izlagao u Budimpešti.

Kao polaznik Akademije, Ajzenhut je 1883. g. posetio Kavkaz i prvi put se upoznao sa atmosferom Istoka, a ovo putovanje ga je trajno opredelilo ka orijentalnim slikarskim motivima, koji će preovlađivati u njegovom slikarstvu naredne dve decenije. Nakon tog putovanja nastala je i prva poznata Ajzenhutova slika „Lečenje Koranom“. Slika je krajem 1883. g. bila izložena na izložbi u Budimpešti, koju je posetio i car Franja Josif. Car je među izloženim slikama odabrao za svoj dvor u Budimu četiri dela, među kojima je bilo i Ajzenhutovo „Lečenje Koranom“, te je kraljevska blagajna sliku otkupila. To je mladom slikaru donelo brz i velik ugled, pa je za kratko vreme bio zatrpan porudžbinama iz državnih i privatnih zbirki, a njegove slike počele su da traže i najprestižnije galerije.

Po završetku školovanja na Akademiji u Minhenu, Ajzenhunt neko vreme odlazi u Pariz, a s jeseni 1884. g. ponovo kreće na Kavkaz. Nakon drugog putovanja, nastala je 1885. g. njegova slika „Tatarska škola u Bakuu“, koju je Akademija u Minhenu nagradila srebrnom medaljom. Nakon što je sliku kupio poznati londonski trgovac umetnina, o Ajzenhutu su, sa naklonošću, počeli da pišu i engleski listovi, pa je ponude i porudžbine počeo da dobija i iz Engleske. Godine 1886. na Pariskom salonu izlaže sliku velikog formata „Smrt Đul Babe“ (196 x 240 cm), koja je iste godine prikazana na jesenjoj postavci Umetničkog paviljona u Budimpešti. Ponovo je Ajzenhutova slika otkupljena za kraljevski dvor u Budimu, gde je istaknuta u Sali za prijem Kraljevske palate, a Franc Ajzenhut je dobio i prestižno priznanje – Veliku državnu zlatnu medalju, kao najbolji domaći mađarski slikar.

Krajem 1886. g. Ajzenhut je krenuo na put u Tunis i Alžir, posle koga je 1887. g. naslikao još nekoliko svojih poznatih slika, koje su otkupili engleski trgovci umetninama.

Tokom 1892. i 1894. g. Franc Ajzenhut je posetio Kairo i Egipat, posle čega je u Budimpešti izložio sliku „Borba petlova u Kairu“, koja je izazvala znatno zanimanje likovne publike.

U svojim čestim putovanjima na Istok Franc Ajzenhut je proputovao Kavkaz, Malu Aziju i Tursku, Egipat, Alžir, Tunis, Siriju i Palestinu, a, osim ostalih, posetio je Baku, Tbilisi, Šatili, Istanbul, Kairo, Jerusalim, Buharu i Samarkand. Njegove slike, većinom orijentalnih motiva, bile su izlagane u Austro-Ugarskoj, Španiji, Francuskoj, Nemačkoj, Velikoj Britaniji, SAD…

Polovinom 1895. g. Ajzenhut je prihvatio porudžbinu Bačko-bodroške županije da izradi monumentalnu sliku „Bitka kod Sente“ (4 x 7 metara), koja je završena 1896. g. i prikazana u Likovnom paviljonu Milenijumske izložbe u Budimpešti, a zatim i na VII međunarodnoj umetničkoj izložbi u Minhenu (1897), posle čega je, početkom 1898. godine, postavljena u Velikoj sali zdanja Županije u Somboru, gde i danas stoji.

Tokom 1898. g. Ajzenhut je, sa saradnicima, završio kružnu panoramu svečane povorke ispred Kraljevskog dvora u Budimu, povodom otvaranja Milenijumske izložbe. Završetak panorame poklopio se sa proslavom 50-godišnjice vladavine cara i kralja Franje Josifa, pa je prikazana u Beču i Budimpešti. Ajzenhut je posle toga naslikao još dve značajne slike istorijskog žanra – „Sveti Ladislav u poteri za Kumanom“ (1898) i „Hunjadijev juriš iz beogradske tvrđave 1456“ (1902), koja je, načinom izrade i stilski, bila bliska slici „Bitka kod Sente“.

Danonoćni rad i česta putovanja iscrpli su i oslabili Ajzenhutov organizam. Neprestano posvećen slikanju, zanemarivao je znake oboljenja, pa je zapustio zdravlje, te je, nakon dve hitne operacije, preminuo 2. juna 1903. g. u Minhenu, baš kada je bio predložen za profesora Akademije, koju je kao mladić pohađao. Sahranjen je uz primerne počasti, na Istočnom groblju u Minhenu. Tokom oktobra 1903. g. u Budimpešti je priređena izložba iz umetnikove zaostavštine, na kojoj je prodato preko 300 njegovih radova (slika i crteža). Posthumna izložba Franca Ajzenhuta priređena je krajem 1909. g. i u rodnoj Palanci.

I danas su brojne Ajzenhutove slike u posedu poznatih evropskih muzeja i galerija, ali među njima se svojom monumentalnošću i majstorstvom izrade svakako izdvaja slika „Bitka kod Sente“ u somborskom zdanju Županije. Njome je ovaj slikar, čije je slikarstvo jednako zračilo mistikom Orijenta i raskošnim refleksijama prošlosti, ovekovečio kako jedan krupan i slavan događaj evropske istorije, tako i stil jedne umetničke epohe. I sebe u njoj.

Milan Stepanović

[Iz knjige Milana Stepanovića “Bitka kod Sente – slika slavne istorije”]