Od 1786. g. slobodan i kraljevski grad Sombor postao je, ujedno, i administrativno središte Bačke županije, koja je 1802. g. preimenovana u Bačko-bodrošku županiju. Između 1805. i 1808. g. podignuto je u Somboru dvospratno županijsko zdanje, koje je dograđeno i obnovljeno između 1880. i 1882. godine. Somborci su ovu zgradu jednostavno prozvali „Županija“ ili „Varmeđa“.
U Velikoj sali somborske Županije, u kojoj su održavane redovne sednice skupštine Bačko-bodroške županije, postavljena je, u februaru 1898. godine, impozantna umetnička slika „Bitka kod Sente“. Njen autor, slikar Franc Ajzenhut (1857-1903), rodom Nemac iz Bačke Palanke, a školovan u Budimpešti i u Minhenu, na Kralјevskoj akademiji lepih umetnosti, naslikao je prizor čuvene bitke između austrijske i turske vojske, koja je vođena na Tisi kraj Sente, 11. septembra 1697. godine. U bitki je učestvovao i odred od nekoliko stotina somborskih militara (husara-konjanika i hajduka-pešaka).
Ova bitka predstavljala je najveću pobedu hrišćanske (austrijske) vojske nad turskom vojskom u dotadašnjem viševekovnom nizu međusobnih sukoba. Njome je završen Veliki bečki rat, koji je trajao od 1683. godine, a prethodila je potpisivanju Karlovačkog mira 1699. godine, nakon koga su se Turci nepovratno povukli preko Dunava i Tise. U redovima hrišćanske vojske, pod komandom princa Eugena Savojskog, borili su se nemački, španski, francuski, italijanski, češki, moravski, mađarski, srpski, bunjevački i hrvatski vojnici. Mada je hrišćanska vojska bila malobojnija od turske, taktika i strategija princa Savojskog bile su presudne, a pobeda brza i blistava, sa minimalnim žrtvama pobednika i ogromnim žrtvama poražene vojske, te sa izrazito velikim ratnim plenom.
Franc Ajzenhut je sliku uradio ulјanom tehnikom na jednodelnom platnu, veličine četiri metra po vertikali i sedam metara po horizontali, uramlјenom u raskošni pozlaćen ram, izrađen po nacrtu slikara, sa kojim (uz drveno postolje) slika zauzima površinu od preko 45 kv. metara.
Bačko-bodroška županija je sliku poručila od Ajzenhuta početkom leta 1895. godine, uoči milenijumske proslave dolaska Mađara u Panonsku niziju (1896). Sa slikarom je skloplјen ugovor kojim se županija obavezala da mu za ovo delo isplati 12.000 forinti, od čega 2.000 kao predujam (za iznos honorara je u to vreme mogao da se kupi posed veličine 30 katastarskih jutara najbolje oranice). Mada već iskusan u slikanju orijentalnih tema, Ajzenhut je odmah počeo da proučava izgled vojne odeće i oružja s kraja 17. veka, pa je, radi prikupljanja podataka o terenu bitke, uz saglasnost cara Franje Josifa I, prisustvovao i vojnoj vežbi kod Sente, u jesen 1895. godine. Svakako, bio je dobro upoznat i sa dotadašnjim radovima koji su prikazivali slavnu bitku jer je, zapravo, ideju središnje kompozicije svoje slike tematski preuzeo sa gravure (bakroreza) “Bitka kod Sente”, holandskog slikara Jana van Huhtenburga (1647-1733) iz 1725. godine (Savojski na belom konju sa isukanim mačem u desnoj ruci, okružen konjanicima, kome privode zarobljenog turskog pašu, dok okolo leže tela ubijenih turskih vojnika, a u pozadini se vijore zastave i teče bitka). Slikar je načinio mnoštvo skica, kao i barem četiri predloška u tehnici ulja. Buduću scenu slike je, do željenog formata platna (4 x 7 metara), uvećavao pomoću kvadratne mreže (rastera), koju je načinio na poslednjim velikim skicama.
Slika, koja je nastala u Minhenu tokom 1895/96. godine, predstavlјala je vrhunac bitke, odnosno trenutak kada komandantu austrijske vojske, princu Eugenu Savojskom, ponesenom u žaru borbe, koji jaše na propinjućem belom konju, sa mačem pobednički podignutim u pravcu sunca, privode jednog od poraženih turskih komandanata. Pored Eugena Savojskog, na slici je predstavljen ugarski grof Janoš Palfi, na crnom konju i sa turskom sabljom u desnoj ruci, a krajnje levo nalazi se ugarski husarski pukovnik Pal Deak (ni jedan od naslikanih oficira nije pripadao prvom ešalonu komandanata, pa su, očito, ovde naslikani kao kompromis slikara i poručioca, kako bi slika barem donekle dobila mađarski nacionalni karakter). Između Deaka i Savojskog naslikan je jahač (oficir u šlemu) koji osmatra bitku i koji, zapravo, predstavlja autoportret samog slikara. Na svom portretu slikar je primenio efekat “Mona Lize”, koji posmatraču daje osećaj da jahač gleda u njega iz kojeg god ugla da posmatra sliku. Posebno je uspeo deo kompozicije u kome četiri leđima okrenuta austrijska vojnika posmatraču pružaju utisak ulaska u bitku. Sa njihove leve strane efektno je rešena figura umirućih turskih vojnika pored topovske cevi. Završnica slike nestaje u reci Tisi i rumenilu neba.
Osim slike i njen raskošni ram, izrezbaren i pozlaćen, predstavlja umetničko delo. U donjem delu rama, u baroko ukrašenom okviru, zapisan je datum bitke (11. septembar 1697), sa natpisom Senta (Zenta) i dve palmine grane sa obe strane okvira. Sa bočnih strana i u gornjem delu rama izrezbarene su grane masline, a u gornjoj liniji rama, na sredini se nalaze znamenja bitke (austrijsko i tursko oružje), sa plemićkim grbom Eugena Savojskog i sa grbom Bačko-bodroške županije na kome se nalazi Sv. Pavle.
Vešto zanatski urađena, zapravo građena od više malih scena, ova slika baroknih kompozicionih rešenja, izuzetne prostorne perspektive i dinamike, sa bogatom paletom boja i primetnom notom patetike i poleta, preneta je u junu 1896. g. iz Minhena u Budimpeštu, gde je prikazana u tek sagrađenom Likovnom pavilјonu poznate Milenijumske izložbe, mada u jednoj od sporednih i loše osvetljenih sala, iza stepeništa. Mađarska kritika nije bila preterano oduševlјena i slikaru je zameran nedostatak mađarskog karaktera slike, sa primedbama da ne slavi mađarsko viteštvo nego postignut rezultat i da ne podstiče nacionalnu sujetu i ponos, da je kompoziciju slike previše internacionalizovao, te da Ajzenhutova slika predstavlјa mešavinu nemačkog akademizma i reminiscencije venecijanskog baroka. Bilo je i primedbi da figure u pozadini slike nisu dovoljno razrađene.
Posle prikazivanja na Milenijumskoj izložbi u Budimpešti, Ajzenhutova slika je vraćena u Minhen, gde je, tokom druge polovine 1897. godine, prikazana na VII međunarodnoj umetničkoj izložbi u Kraljevskoj staklenoj palati, u paviljonu br. 62. Tu je vizuelno zabeležena i u katalogu velike izložbe.
Početkom 1898. g. Ajzenhutova slika dopremljena je Dunavom, preko Beča i Budimpešte, a u Veliku salu zdanja somborske Županije uneta je 20. februara 1898. godine, te je, pod nadzorom poznatog peštanskog umetnika Karolja Telepija, koji je zastupao autora, postavljena na noseći zid Velike sale. Kako je uramljena slika bila viša od ulaza kroz koji je trebalo da bude unesena, predanje kazuje da su županijske vlasti dozvolile da bude probijen deo zida iznad središnjih vrata svečane sale koja vode na balkon, te je slika kroz tako proširen ulaz uneta u salu. Slika je već 22. februara svečano prikazana Somborcima i uglednim gostima Bačko-bodroške županije, čime je, sa nekoliko meseci zakašnjenja, obeležena i 200. godišnjica znamenite Bitke kod Sente. Somborski listovi tog vremena proglasili su je veličanstvenim delom koje vredi pogledati.
Slika je tri puta u svojoj istoriji bila zaštićena od mogućih oštećenja. Prvi put, krajem Drugog svetskog rata, kada je, u oktobarskim danima 1944. godine, na inicijativu somborskog slikara Julija Đule Brajera (oca poznate profesorice latinskog jezika u somborskoj Gimanziji Flore Brajer) i o njegovom trošku, sazidan ispred slike zid, pre nego što će Velika sala Županije postati bolnička prostorija za ranjenike Crvene armije u Batinskoj bitki, tokom novembra 1944. godine (zid je kasnije, nakon što je bolnica iseljena iz sale iz zgrade Županije, pažljivo, ciglu po ciglu, uklonjen, takođe o trošku Julija Brajera). Još dva puta slika je bila zaklonjena velikim platnenim pregradama postavljenim na skele, prilikom rekonstrukcije velike županijske sale 1975. godine, kao i prilikom učestalih bombardovanja okoline i delova Sombora, u vreme vazdušnih napada članica NATO pakta na SR Jugoslaviju, 1999. godine.
Bilo je više pokušaja da slika bude odnesena iz Sombora, ali je ona do danas ostala na prvobitnom mestu. Još su 1902. g. gradske vlasti Sente uputile Bačko-bodroškoj županiji molbu za ustupanje slike “Bitka kod Sente”, koja je odbijena. Posle Prvog svetskog rata Mađarska je tražila da joj Ajzenhutova slika bude predata, ali je izgubila spor pred Međunarodnim sudom u Hagu, a zatim je sliku želela da otkupi i Nacionalna galerija iz Londona, a za nju su bile zainteresovane i galerije slikarskih akademija u Minhenu i Beču. Posle izgradnje zdanja “Banovine” u Novom Sadu 1939. godine, bilo je predloga da Ajzenhutova slika bude premeštena u ovo zdanje, ali je izbijanje rata prekinulo takvu nameru. Posle Drugog svetskog rata bilo je mišljenja da slika treba da bude predata beogradskom Narodnom muzeju, čiji je upravnik, srećom, tada bio Somborac Veljko Petrović, koji je presekao takve zamisli i založio se da slika Franca Ajzenhuta ostane u Somboru.
I danas, 121 godinu kasnije, ova grandiozna slika stoji na istom mestu, u Velikoj sali somborske Županije, te predstavlja jedan od najznačijnijih simbola somborske kulturno-istorijske baštine, koje godišnje poseti i vidi više od 10.000 posetilaca grada.
Početkom juna 2019. god. objavljena je monografija Milana Stepanovića “Bitka kod Sente – slika slavne istorije”, koja je štampana u tri varijante (na srpskom jeziku ćiriličnim i latiničnim pismom, te na engleskom jeziku).
Milan Stepanović
1 Komentar
Pingback: