SOMBORSKA GIMNAZIJA

Na mestu nekadašnjeg turskog kupatila, na kome je još 1698. g. Somborac Martin Lipković dobio saglasnost da podigne pivaru i poštu, svečano je u maju 1781. g. postavljen kamen-temeljac za novo zdanje gradske Gramatikalne škole. Nova školska zgrada – jednospratnica sa izduženim prizemnim traktom u dvorištu – podignuta je već naredne godine, a đaci su sa svojim nastavnicima, nakon otpevane himne „Veni Creator Spiritus“ i odslužene mise u crkvi Sv. Trojstva, ušli u nove školske učionice 5. novembra iste godine.

U zapisu svoje hronike somborski franjevac fra Bona Mihaljević navodi da je 1785. godine, dana 18. oktobra, javnom naredbom, somborski Magistrat, bez ikakvog razloga, na najveće zaprepašćenje građana, a najviše onih sa mnogo dece, ukinuo i raspustio Gramatikalnu školu, sva tri razreda, sa nastavnicima, kao i četvrti, preparandijski razred, sa profesorom. Već od naredne godine u ovoj zgradi nalazila su se odeljenja narodne osnovne škole (trivijalne ili pučke škole, kako je još nazivana), čiji plan je načinio zidarski majstor Franc Fridrih 1787. godine.

Izgled ove jednospratnice, sa omanjim drvenim tornjem na krovu, ucrtan je i u veduti Sombora iz 1818. godine, a kada je 1830. g. zgrada proširena i obnovljena za potrebe gimnazijske nastave (uz trorazrednu narodnu školu, uvedena je i niža gimnazija, koja je kratko trajala), somborski zidarski majstor Franc Gfeler sačinio je novi plan zgrade, koji je, takođe, sačuvan (i na jednoj od prvih fotografija Sombora, iz 1872. godine, sačuvan je tadašnji izgled ovog zdanja). Škola je tad imala šest učionica za gimanzijsku nastavu, četiri za narodnu školu, dve sobe, kuhinju, spremište za drva i nužnike. Ovo zdanje pominje i Antal Mindsenti 1831. godine, i navodi da u njemu rimokatolici imaju osnovnu školu u kojoj nastavu izvode tri učitelja, kao i da je školska zgrada smeštena iza Gradske kuće, u zadnjem delu pijace, odnosno trga (u to vreme pročelje Gradske kuće još je bilo okrenuto ka istoku i Svetođurđevskom trgu, pa se školsko zdanje tako nalazilo „iza“ nje). Prema zemljišnom popisu iz 1837. g. škola se prostirala na posedu od 357 kvadratnih metara. U njoj su 1843. g. bila smeštena i odeljenja glavne pravoslavne osnovne škole.

Od 1846. g. somborske rimokatoličke osnovne škole su postale četvorogodišnje (pravoslavne su četvri razred uvele od 1855. godine), što je dovelo do zatvaranja trogodišnjih ili tzv. „trivijalnih“ škola, i povećanja broja đaka u glavnoj osnovnoj školi, smeštenoj u zdanju nekadašnje Gramatikalne škole. Ovde se, verovatno, neko vreme nalazila i Niža realna škola, koja je radila u Somboru uoči Mađarske revolucije 1848/49. godine.

Pokušaju da se otvori redovna gimnazija u Somboru trajali su nekoliko decenija. Somborski Srbi su još 1819. g. prikupili 20.000 forinti za otvaranje gimnazije, ali grad nije bio u mogućnosti da dodeli primeren prostor, odnosno zgradu za gimnaziju. Gradske vlasti su 1843. g. nameravale da za buduću Gradsku gimnaziju podignu novu zgradu, pa je osnovan i odbor, koji je trebalo da odluči o mestu izgradnje, ali je ova namera ostala neostvarena. Somborsku senator i upravitelj rimokatoličkih škola Ivan Ambrozović 1845. godine, takođe, bezuspešno predlaže otvaranje Gradske gimnazije.

Posle Mađarske revolucije, u vreme Vojvodstva srpskog, u Somboru je 1853. g. pokrenuta trogodišnja Realna škola (niža gimnazija), sa nastavom na nemačkom i srpskom jeziku (1859. g. ovu školu pohađalo je 111 učenika). Ova realka ugašena je 1869. godine, a grad je iste godine osnovao četvorogodišnju Nižu varošku gimnaziju, koja je kratko radila (svega dve godine), sa nastavom na srpskom i mađarskom jeziku.

Državna somborska gimnazija, planirana kao srpsko-mađarska škola, trudom najuglednijih Somboraca (pre svega somborskog poslanika u ugarskom parlamentu dr Nike Maksimovića i gradonačelnika Petra Vukićevića) zvanično je, odlukom ministra prosvete ugarske vlade Agaštona Treforta, pokrenuta u septembru i oktobru 1872. godine, a nastava je počela 11. novembra 1872. godine, nakon što je gradski Magistrat izmestio pravoslavnu i rimokatoličku osnovnu školu iz ovog zdanja, a somborska opština obezbedila neophodne uslove (školski nameštaj i uređenje prostora). Nastava se prvobitno odvijala u četiri gimnazijska razreda, da bi svake naredne školske godine bio otvaran po jedan novi, viši razred, tako da je škola do 1876/77. g. postala osmorazredna. Od uvođenja osamorazredne gimnazije, sve do završetka Prvog svetskog rata, školu je u toku jedne školske godine pohađalo između 250 i 350 đaka. Obično je blizu polovine učenika bilo iz Sombora, a druga polovina dolazila je iz ostalih naselja Bačko-bodroške županije ili drugih okolnih županija.

Stara i već trošna zgrada Gimnazije pokazala ubrzo nedovoljnom za tako velik broj đaka, pa je u leto 1884. g. srušena, a zidanje nove, sredstvima Ministarstva prosvete i Mađarske kraljevske vlade, prema planovima arhitekte prof. Alajoša Hauzmana iz Budimpešte, trajalo je od 1. jula 1884. do 1. aprila 1886. godine, kada je zgrada predata školskim vlastima na upotrebu. Ukupni troškovi izgradnje iznosili su 132.500 forinti. U to vreme gimnazijska zgrada imala je samo jedan sprat. Sagrađena u stilu renesanse (Pavle Vasić navodi romanizam kao stil gradnje), sa osnovom u obliku nepravilnog slova E i sa fasadom od žute „svilene“ cigle, somborska Gimnazija arhitektonski je podsećala na zdanja severnonemačkih gradova. Uz školsku zgradu sazidana je i fiskulturna sala, koja je zauzela veći deo školskog dvorišta, pa je, zbog proširenja dvorišta, kupljen susedni plac sa kućom, za šta je plaćeno 10.000 forinti. U sklopu škole postojao je i stan za poslužitelja, a prema kasnijem opisu iz 1922. godine, školsko dvorište bilo je prostrano, ravno, pošljunčeno i čisto, veliko toliko da se mogu igrati tri patrije mete, sa jednim redom lisnatog drveća koje pravi hlad. Prvi direktor gimnazije u novom zdanju (od 1886. do 1891) bio je dr Ede Margalić, kasnije profesor peštanskog univerziteta, ugledni naučnik, čuveni latinac i slavista.

Nastava u državnoj Gimnaziji prvo je bila dvojezična i odvijala se na mađarskom i srpskom jeziku, uz obavezno učenje nemačkog i latinskog, a u višim razredima i klasičnog grčkog jezika. Ubrzo je nastava na srpskom prestala, ali srpski i drugi đaci po spostvenom izboru, srpski jezik učili su fakultativno kao izborni predmet. Od 1903. g. predmet Srpski jezik u somborskoj Gimnaziji bio je, naređenjem mađarskog ministra prosvete, potpuno ukinut.Od 1902. g. nastavnički kolektiv je predlegao proširewe i dogradwu gimnazijske zgrade, a 1912. g. mađarski ministar prosvete predložio je da se u budžetu izdvoji 60.000 kruna za tu namenu. Početak Prvog svetskog rata odložio je planiranu dogradnju školske zgrade, koju je početkom avgusta 1914. g. preuzela vojska i pretvorila je u vojnu bolnicu, sa 160 bolesničkih ležaja, koja će tu ostati sve do kraja rata.

Ubrzo nakon ulaska srpske vojske u Sombor, ovdašnji Srbi su zatražili otvaranje Srpske gimnazije. Molbi je ubrzo udovoljeno, pa su u gimnazijskoj zgradi, od ferbuara 1919. godine, uporedo radile gimnazije na srpskom i mađarskom jeziku. Već od školske 1920/21. g. otvorena je dvojezična Državna gimnazija sa nastavom na srpskom i mađarskom jeziku. Mađarska odeljenja su ukinuta 1923. g. zbog navodno nedovoljnog broja učenika i nastavnika. Od 1930. g. škola je radila pod imenom Državna realna gimnazija, a od tog vremena počelo se ozbiljnije razmišljati o potrebi dogradnje školske zgrade, pa je ovakav predlog upućen Banskoj upravi u Novom Sadu, ali se na dogradnju školske zgrade čekalo skoro deceniju, a drugi sprat zdanja somborske Gimnazije dozidan je, sredstvima Dunavske banovine, u istom arhitektonskom stilu kao i njena osnova, tokom školske 1939/40. godine (predračunska suma za dogradnju iznosila je 843.462,34 dinara). Novi deo zgrade razlikovao se od prizemlja i prvog sprata samo po pravougaonim prozorima (na starom delu zgrade oni su bili u obliku blagog luka i polukruga).

Posle oslobođenja Sombora u oktobru 1944. godine, sve do kraja aprila 1945. godine, u zdanju Gimnazije nalazila se ratna bolnica sovjetske Crvene armije i Narodnooslobodilačke vojske Jugoslavije, a gimnazijska nastava je u ovom školskom zdanju obnovljena od jeseni 1945. godine. Nažalost, u jesen 1944. godine, nekoliko sedmica po oslobođenju grada, u odmazdi vojnih vlasti stradao je, na poljoprivrednim radovima, deo učenika mađarskog gimnazijskiog razreda.

Mnogi uglednici srpske i mađarske nauke, književnosti i umetnosti ponikli su upravo u klupama somborske Gimnazije, osim ostalih i poznati mađarski lekar, naučnik i istoričar dr Jožef Tim (1864-1959), istaknuti vojvođanski srpski politički prvak i kulturni radnik dr Jovan Joca Lalošević (1870-1935), književnik i akademik Veljko Petrović (1884-1967), slikar i akademik Ivan Radović (1894-1973), mađarski lingvista, etimolog i akademik Geza Barci (1894-1975), slikar i akademik Milan Konjović (1898-1993),  književni istoričar i akademik Mladen Leskovac (1904-1990), vojvođanski mađarski književnik, prevodilac i akademik Janoš Herceg (1909-1995), fizičar i akademik Gaja Alaga (1924-1988), književnik, dramaturg i scenarista Đorđe Lebović (1928-2004), nuklearni fizičari i akademici Bogdan Maglić (1928-2017), Tihomir Novakov (1929-2015) i Stevan Koički (1929), istoričar i akademik Sima Ćirković (1929-2009), hemičar i akademik Ivan Gutman (1947), episkop bački dr Irinej Bulović (1947) itd.

Škola od 1967. godine, u znak sećanja na svog nekadašnjeg učenika i znamenitog srpskog pesnika i pripovedača Veljka Petrovića, nosi njegovo ime. godine 1972. obeležena je stogodišnjica ove prosvetne ustanove, a u istoj godini, uz pomoć somborske opštine, zgrada Gimnazije je delimično obnovljena. Povodom jednog veka postojanja škole objavljena je 1972. g. i monogrfaija “100 godina Gimnazije u Somboru”.

U vreme reforme srednjoškolskog obrazovanja i njegovog novo ustrojstva u SFRJ i APV (1975-1990) somborska Gimnazije prestala je da postoji u dotadašnjem obliku i bila je prilagođena novom ustrojstvu obrazovnog sistema, u kome  četvorogodišnje gimnazije više nisu obrazovale đake. Rad škole obnovljen je, u prethodnom gimnazijskom zdanju, 1990. godine.

Školska zgrada je vremenom obnavljana, a stara sportska sala s kraja 19. veka temeljno je rekonstruisana i proširena tokom 2017. godine (ostavljena je samo nekadašnja fasada).

Od 1969. g. zdanje somborske Gimnazije ima status spomenika kulture.

Milan Stepanović