TRI SRUŠENA SPOMENIKA

Kada se Sombor, po završetku Prvog svetskog rata i prisajedinjenja Vojvodine Srbiji, odnosno ujedinjenja južnoslovenskih zemalja, našao krajem 1918. g. u novoj državnoj zajednici – Kraljevini SHS, počela je brza promena svih segmenata koji su simbolizovali raniju pripadnost mađarskoj državi u okviru nekadašnje Dvojne monarhije. Menjani su nazivi ulica koje su nosile imena ličnosti iz mađarske nacionalne istorije, promenjen je jezik lokalne administracije, kao i nastavni jezik u školama, a gradska, županijska i državna vlast trudila se da u svim sferama života iskaže novi, srpski i jugoslovenski duh i karakter grada. Sveobuhvatnom uklanjanju tragova prethodne države cenu su platila i tri gradska spomenika, posvećena Francu I, austrijskom caru (iz 1820), Jožefu Švajdlu, mađarskom generalu iz doba Revolucije 1848/49. godine, inače rođenom Somborcu (iz 1905), i Ferencu II Rakociju, predvodniku mađarskog ustanka protiv Habzburga (tzv. Rakocijeve bune) s početka 18. veka (iz 1912).

Piramidalni obelisk cara Franca I

Na međi Trga Sv. Trojstva i zemljišta Župnog dvora, u jugozapadnom uglu današnje pijace „U lancima“, somborski senator i sindikus (staratelj) rimokatoličke crkvene opštine, a kasnije i gradonačelnik, Ištvan Estergami, postavio je 1820. godine, o svom trošku, 18 stopa (oko pet i po metara) visok kameni piramidalni spomenik zahvalnosti austrijskom caru Francu I. Spomenik je obeležavao među poseda nekadašnjeg franjevačkog samostana, koji je car i zvanično 1820. g. ustupio ovdašnjoj rimokatoličkoj crkvenoj opštini.

Na prednjoj strani piramide nalazio se lik cara i kralja Franca I u carskom ornatu, sa natpisom na latinskom:

Pyramis haec Francisce Tuo surrexit honori,
Parva licet meritis sint monumenta Tui.
Hic faciem tantum Cives finere fideles,
As animum Regis pectore corde gerunt.

Sa zadnje strane spomenika, uz još jedan lik vladara, nalazio se ktitorski zapis Ištvana Estergamija:

Hic situs est limes Fundi Claustralis ab ipso,  
Caesare donati Catholico Populo. /
Stephanus Esztergamy hoc nobis Sindicus anno MDCCCXX  
Sumptibus e propriis struxerat istud opus.

U prevodu natpisa sa obe strane:

Piramida ova, France, u tvoju čast je podignuta,
Da bude malen spomen zaslugama tvojim. /
Verni građani su ovde samo tvoj lik postavili,
a ljubav prema kralju u duši i srcu svom nose.

Ovde je postavljena međa manastirskog zemljišta,
Koje je car poklonio katoličkom narodu.
Stefan Estergami, staratelj, godine 1820.
Podigao je ovaj spomenik o svom trošku.

Na vrhu spomenika prvobitno je postavljen bronzani dvoglavi austrijski orao raširenih krila, koji je prvi put skinut u vreme Mađarske revolucije 1848. godine. Kasnije je vraćen i stojao je na vrhu spomenika sve do 1894. godine, kada je, usled nestašluka somborskih gimnazijalaca, ponovo skinut i nestao. Rimokatolička crkvena opština donela je nakon ovog događaja odluku da spomenik bude uklonjen sa pijace „U lancima“ jer ga više niko nije održavao. Spomenik je, ipak, ostao na svom mestu i nakon ove odluke, a umesto nekadašnjeg carskog orla na vrh piramide postavljen je 1895. g. znamen rađen u mađarskom nacionalnom duhu, sa krunom kralja Ištvana, koji je poklonio kaločki nadbiskup Đerđ Časka. Piramida cara Franca I ukonjena je tek nakon Prvog svetskog rata, istovremeno sa uklanjanjem spomenika Ferencu Rakociju i Jožefu Švajdlu.

Izgled spomenika sačuvan je (mada u pozadini, kao sporedni objekat) na nekoliko fotografija Trga Sv. Trojstva, nastalih krajem 19. ili početkom 20. veka.

Spomenik Jožefu Švajdlu

Kada je 1902. g. na zdanju Škole za zabavilje, u ulici Sv. Ivana (današnja OŠ „Bratstvo-jedinstvo), postavljena spomen-ploča Jožefu Švajdlu, čija se rodna kuća nekada nalazila na mestu ovog zdanja, osnovan je u Somboru i Odbor za podizanje Švajdlovog spomenika.

Jožef, odnosno Jozef Švajdl rođen je 1796. g. u Somboru, u nemačkoj porodici, a kao mladić i vojni pitomac učestvovao je u austrijskim ratovima protiv Napoleona. U vreme izbijanja Mađarske građanske revolucije 1848. g. Švajdl je bio carski konjički major i prišao je tek uspostvljenoj mađarskoj vojsci. Istakao se u bitkama protiv vojske hrvatskog bana Josipa Jelačića kod Pakozde kraj Sekešfehervara, kao i kod reke Švehat, nadomak Beča, posle čega je dobio čin general-majora. Kasnije je bio komandant grada Segedina, a zatim i komandant Pešte. Posle propasti Revolucije, u avgustu 1849. godine, njen predvodnik Lajoš Košut je emigrirao, a 13 mađarskih generala, među kojima je bio i Švajdl, predalo se i zatražilo milost od austrijskog cara Franje Josifa I, ali su sva trinaestorica osuđena na smrt zbog veleizdaje. Pogubljeni su 6. oktobra 1849. g. u Aradu, a u mađarskoj istoriografiji poznati su pod imenom „aradske žrtve“, odnosno „aradski mučenici“.

Spomenik Jožefu Švajdlu postavljen je ispred zdanja Županije, na samom ulasku u nešto ranije uređen gradski park. Delo je mađarskog vajara Lajoša Đerđa Matraia (1850-1906), koji je na viskom kamenom postolju postavio bronzanu figuru generala u mađarskoj uniformi, sa sabljom o pasu i prekrštenih ruku. Svečano je otkriven 18. maja 1905. godine, na dan rođenja Jožefa Švajdla, u prisustvu velikog broja građana i delegacije mađarskog parlamenta (21 član zakonodavnog odbora koje je prevodio Ferenc Košut), a sredstva za njegovo podizanje prikupio je Švajdlov nacionalni komitet od sto članova. Na spomeniku se nalazio natpis na mađarskom jeziku:

Schweidel József
1849.
Országos gyűjtésből állította
a Schweidel szoborbizottság
1905. május 18-án.

Spomenik je ispred zdanja Županije uklonjen 1920. godine, bronzana figura Jožefa Švajdla je pretopljena, a grad je bronzu poklonio Državnoj topolivnici u Kragujevcu.

Deceniju kasnije, na inicijativu i o trošku somborskog pododbora Udruženja rezervnih oficira i ratnika, nekadašnje kameno postolje Švajdlovog spomenika, sa pratećim kamenim okvirom, preneto je 1931. g. na Veliko pravoslavno groblje i postavljeno je iznad zajedničke kosturnice 544 srpska, ruska i rumunska vojnika, koji su umrli u austrougarskom zarobljeništvu, prilikom lečenja u somborskim bolnicama tokom Prvog svetskog rata (među njima su se nalazili srpski ranjenici zarobljeni na Ceru, Čevrntiji, Rudniku i drugim bojištima), kao i srpskih vojnika i dobrovoljaca, koji su ovde umrli od posledica rana zadobijenih prilikom proboja Solunskog fronta i u borbama vođenim do sloma Austrougarske, u jesen 1918. godine. Umesto imena Jožefa Švajdla u pročelju kamena uklesan je ćirilični natpis: Herojima, a ispod toga nalazio se zapis:

Zajednička grobnica
544 ratnika iz Svetskoga rata
1914-18. g.
Slava im!

Spomenik je svečano osvećen 7. septembra 1931. godine, u prisustvu sveštenstva Srpske pravoslavne crkve, velikog broja građana i predstavnika državnih i gradskih vlasti, kao i brojnih udruženja. Prigodnu besedu održao je somborski advokat i srpski dobrovoljac dr Jovan Joca Konjović, predsednik somborskog pododbora Udruženja rezervnih oficira i ratnika, pokretač inicijative za  podizanje spomenika.

Na postolje je 2007. g. postavljen omanji mermerni krst, kao i ploča sa prvobitno predviđenim natpisom dr Jovana Konjovića (prvobitan natpis tada nije bio u celosti uklesan na postolje).

Spomenik Ferencu II Rakociju

Ispred Fernbahove kuće na Jokai trgu (današnje zdanje Gradskog muzeja na Trgu Republike), koji je okruživao središnji gradski fijakerplac, svečano je 9. juna 1912. g. otkriven bronzani spomenik Ferencu II Rakociju (1676-1735), erdeljskom vojvodi i predvodniku mađarskog ustanka protiv Habsburške monarhije, po njemu nazvanog „Rakocijeva buna“ (1703-1711). Iako je buna završena neuspehom, Rakoci je u Mađarskoj slavljen kao nacionalna figura i borac za slobodu Mađara.

U Somboru je još 1906. g. osnovan Odbor za podizanje spomenika Ferencu Rakociju, na čijem se čelu nalazio Karolj Verteši, mađarski putopisac, novinar i predsednik Bačko-bodroškog književnog društva, koji je 1912. g. proglašen i za počasnog građanina Sombora. Ukupna visina spomenika bila je 5,88 metara, a delo je vajara Đule Jankovića (1865-1932).

Bronzana Rakocijeva figura stojala je na kamenom postolju, na kome su se nalazile i tri reljefne predstave iz njegovog života, rađene u bronzi. Troškovi podizanja spomenika iznosili su 18.000 kruna, od čega je samo u Somboru prikupljeno 13.000 kruna, a Peter Fernbah, tadašnji vlasnik zgrade ispred koje je postavljen spomenik, sam je priložio 1.000 kruna.

O svečanom otkrivanju Rakocijevog spomenika snimljen je dokumentarni film, čiji je autor bio Somborac Ernest Bošnjak. Film sadrži sekvence svečane povorke snimljene na somborskom Trgu Sv. Đorđa, kao i ceremonije otkrivanja spomenika, snimljene na Trgu Jokai (tom prilikom prvi put u istoriji filma upotrebljena je tehnika švenka – vertikalnog i horizontalnog pomeranja kamere).

Rakocijev bronzani spomenik je 1920. g. uklonjen sa trga koji je prethodne godine dobio ime predsednika SAD Vudroa Vilsona (Vilsonov trg). Kameno postolje, načinjeno od najfinijeg kamena prodato je 1921. g. kamenorescima na javnom nadmetanju. Bronzana figura Ferenca Rakocija je pretopljena, a grad je bronzu poklonio Državnoj topolivnici u Kragujevcu.

Nakon rušenja spomenika Ferencu Rakociju ispred Fernbahove zgrade, kao i spomenika Jožefu Švajdlu na ulasku u Županijski park, među ovdašnjim srpskim i bunjevačkim svetom pevana je, po gostionicama, maliciozna rugalica:

Pitaju se sad Somborci
di je nest’o taj Rakoci?
Otiš’o je o svom trošku
da potraži Švajdl Jošku.

U vreme prvih nedelja okupacije 1941. godine, uklanjanje ova tri spomenika navedeno je kao razlog za istovetan postupak mađarskih okupacionih vlasti prema spomeniku kralju Aleksandru Karađorđeviću, podignutom u leto 1940. g. na Trgu Sv. Đorđa. Ipak, teško je poverovati da bi okupacione vlasti kraljev spomenik ostavile sve i da spomenici Rakocija i Švajdla svojevremeno i nisu bili uklonjeni iz suštinski istog razloga – temeljnog uklanjanja svih tragova prethodne države. Takve težnje zdušno će nastaviti i država koja je nastala posle Drugog svetskog rata.

Milan Stepanović