Somborski graničarski kapetan grof Jovan Branković (sa plemićkim dodatkom „od Lipe“ ili „Lipovac“), u narodu prozvan „knez-Janko“, besumnje spada među najzanimljivije i najznamenitije ličnosti somborske istorije XVIII stoleća. Rođen je oko 1675. godine, a bio je blizak srodnik i zakonit naslednik nesuđenog „despota Ilirika“, grofa Đorđa Brankovića, poznatog i kao pisca voluminoznog istoriografskog spisa, petoknjižja Slavenoserbske Hronike.
Jovan Branković je, zbog svojih ratnih zasluga, revnosti i pokazanih sposobnosti u ratu sa Turcima, postavljen početkom jula 1717. godine za kapetana i komandanta vojnog mesta Sombor. Somborci su u sećanjima i predanjima, koja su zapisana decenijama kasnije, pamtili razdoblje njegove uprave gradom kao „zlatno doba kapetana Janka“ (bio je to redak period mira i procvata trgovine). Zapis iz 1723. godine u „Velikom trebniku“, koji je pripadao somborskoj Svetođurđevskoj crkvi, govori da je ova crkvena knjiga kupljena pri blagorodnom gospodaru knezu Janku Brankoviću. Ovaj veliki junak i znameniti muž, kako ga naziva somborski zavičajni povesničar i pedagog Nikola Vukićević, bio je i predstavnik Somboraca na crkveno-narodnim saborima tog vremena, a živopisna predanja, zapisana početkom, odnosno polovinom 19. veka, verovatnopomalo idealizujući njegov lik, govore kako je kapetan Branković bio hrabar i mužastven, junačan i odvažan, omiljen kao vojni zapovednik i narodni vođa, istovremeno i blage naravi, pravedan, dobar i pažljiv pri ophođenju sa potčinjenim graničarima i običnim ljudima. U narodnom predanju upamćen je i kao visok, snažan i razvijen čovek, a i zapis o pomeranju njegovih zemnih ostataka, 70 godina nakon kapetanove smrti, govori o pronađenim kostima neobične veličine.
Nakon 16 godina upravljanja vojničkim šancem Sombor, kapetan Jovan Branković počeo je da poboljeva, pa je sačuvan podatak da je 1733. godine, sa ženom Marijom, boravio u banji u Budimu, u tzv. budimskoj „ilidži“. U novembru iste godine kapetan Branković je bio u audijenciji kod austrijskog cara Karla VI, a krajem te godine pronela se vest da je kapetan umro, pa je komandant Potiske vojne granice već počeo da razmišlja o njegovom nasledniku. Ipak, Jovan Branković poživeo je još skoro punu godinu, a umro je u Somboru 28. oktobra 1734. godine. Sahranjen je u somborskoj Svetođurđevskoj crkvi, a njegov grob se nalazio ispod središnjeg polijeleja i nakon što su Somborci, od 1759. do 1761. godine, umesto male Svetođurđevske crkve, podigli veliko crkveno zdanje, koje nepromenjeno postoji i danas. Kada je 1805. g. u Somboru iznenada preminuo tadašnji bački vladika Jovan Jovanović, sahranjen je u dotadašnjoj, dobro ozidanoj, Brankovićevoj grobnici, a kosti nekadašnjeg somborskog kapetana pomerene su u novu grobnicu koja se nalazila između amvona (uzvišenja pred ikonostasom) i prestone ikone sv. velikomučenika Georgija (Brankovićeve kosti su prilikom premeštanja, prema svedočenju prisutnih, bile po starom verskom običaju oprane vinom i uljem).
Testament somborskog kapetana Jovana Brankovića napisan je u Somboru, 5. oktobra 1734. godine, tri sedmice pre njegove smrti. Pisan je braon mastilom, obostrano, na listu veličine 320 x 210 mm. Osim malog oštećenja po sredini testamenta, dobro je očuvan i jasno je čitljiv.
Mada je za istoriju znatno zanimljiviji popis kapetanove ostavine, i u njegovom testamentu ima nekoliko dragocenih imovinskih podataka, iz kojih se vidi da je kapetan Branković za podizanje svog somborskog „dvora“ ili „kaštela“, sem pomoći grada ili vojničke opštine, uložio i svojih 1.000 forinti. „Dvor“ Jovana Brankovića podignut je ubrzo nakon njegovog postavljenja za somborskog kapetana 1717. godine, na središnjem gradskom Svetođurđevskom trgu. To jednospratno zdanje njegova udovica Marija je 1749. g. prodala gradskoj upravi za sedište Magistrata novoproglašenog slobodnog i kraljevskog grada Sombora, a na njegovim temeljima podignuta je, tačnije dograđena, sadašnja somborska Gradska kuća. Nikola Vukićević svedoči u svojim zapisima da je kao 12-togodišnji dečak (1842) prolazio svaki dan pored srušenog starog zdanja kapetana Brankovića i da se na velikim grdnim opekama od razvaljenih zidina mogao čitati žig latinski, sa natpisom Comes Ioanes Brankovich. Zdanje kapetana Brankovića bilo je, u poređenju sa većinom tadašnjih somborskih kuća načinjenih od naboja, blata i trske, veliko, i možda je Somborcima izgledalo raskošno, ali, zapravo, o skromnosti i običnosti tog „dvora“ svedoči crtež somborske Svetođurđevske crkve i okolnih zgrada iz 1763. godine, kao i, uostalom, cena od samo 500 forinti za koju je udovica zdanje ustupila gradu. Iza ovog zdanja, preko prostora današnjeg gradskog trga Svetog Trojstva i kroz sadašnje ulice Laze Kostića i J. J. Zmaja, prostirao se tzv. „zverinjak kapetana-Janka“ u kome je, prema popisu ostavine, bilo srna i srndaća, divljih svinja, zečeva, konja i rogate marve. U vreme kapetana Jovana Brankovića u Somboru je uvedena i tradicija bogojavljenskog litijskog obilaska i vodoosvećenja njegovog doma, koja se, kasnije prešavši na vodoosvećenje zdanja gradskog Magistrata, a još kasnije Gradske kuće, održala duže od dva veka,sve do početka Drugog svetskog rata.
Iz testamenta se saznaje da je Jovan Branković u Somboru držao i gostionicu (birt ili bircauz, odnosno „bircuz“), da je imao salaš (što je jedan od najranijih podataka o postojanju salaša na okolnim somborskim vojničkim pustarama), majur i vinograd na uzvišenju zvanom Telečka (koje se prostiralo istočno i severoistočno od grada), kao i da je uživao pravo („po regulamentu“) da stanovnici Sombora određeni broj dana obrađuju zemlju na njegovom imanju plugom ili da rade za njega na neki drugi način (u naznačenom slučaju obavezu su izvršavali nošenjem drvene građe i trske).
Svoju suprugu Mariju (rođ. Kostić), ukoliko bude ostala sa decom, imenovao je za upraviteljicu svog imanja, što je bilo prilično neobično za to vreme kada su velikim imanjima, nakon smrti porodičnog starešine, do punoletstva naslednika obično upravljali tutori u vidu bliskog srodnika ili gradskog uglednika, odnosno graničarskog oficira. Ukoliko njegovo udovica bude „krenula svojim putem“ (dakle, ukoliko se bude preudala), imovina kapetana Jovana Brankovića bila bi podeljena na četiri ravnopravna dela, između supruge, dva sina i kćeri (MarijaBranković se nakon muževljeve smrti nije preudavala, a u Somboru je, sa decom, živela sve do 1749. godine).
Testament su, kao svedoci, svojeručnim krstom potpisalii overili ugledni Somborci tog vremena: pravoslavni sveštenici Teodor Popović i Kozma Gavrilov[ić], jedan iz Svetođurđevske, a drugi iz Svetopretečeve crkve, graničarski poručnik („adnađ“) Miloš Štrbić, zastavnik („barjaktar“) Gaja Pavlović, ugledan bunjevački prvak iz graničarskog staleža Nikola Parčetić (inače, imućan stočni veletrgovac), te Cvija Kovačević (zapisan greškom kao Kovačećić), Stojčin Dimić (iz komorskog staleža) i Nikola, nečitkog prezimena. Na svršetku, kapetan Branković se potpisao svojeručno, na nemačkom jeziku, a testament je overio svojim pečatom na kome se nalazio utisnut plemićki grb Brankovića.
Očito je da je testament bio pisan na brzinu, u poslednjim danima kapetanovog života jer je, sem primetnih grešaka u pisanju (uzastopnog ponavljanja reči i delova rečenica, kao i čestog izostavljanja slova), lišen klasičnih onovremenih kićenih uvoda i završetka, koji su, kao stereotip, prisutni u velikom broju sačuvanih overenih testamenata somborskih građana od polovine 18. veka, i, za razliku od većine drugih sličnih testamenata, kapetan ni simbolično ništa nije ostavio od svoje imovine crkvi ili sirotinji.
Testament kapetana Jovana Brankovića nalazio se, kao i znatan deo porodičnog arhiva Brankovića, svojevremeno u zbirci istoričara Jovana Radonića, a danas se čuva u Arhivu SANU u Beogradu. On je vredan izvornik zavičajne prošlosti, kao i srpske pismenosti u Somboru, iz prve polovine 18. stoleća (Brankovićev testament zapravo je najstariji sačuvan zavičajni arhivski izvornik pisan na srpskom jeziku, ukoliko ne računamo dva dokumenta koja su imala popisni karakter – popis somborskih Srba priložnika iz Krušedolskog pomenika, nastao najverovatnije tokom prve polovine 17. stoleća, kao i popis komorskih stanovnika Sombora iz 1728. godine, koji je sačuvan u Fondu Bačko-bodroške županije Arhiva Vojvodine u Novom Sadu).
Transkripcija sadržine testamenta, napisanog tadašnjim narodnim jezikom, sa primesama slavenoserbskog, bez ispravke izvorne interpunkcije i sa ubačenim nedostajućim slovima u uglastim zagradama, glasi:
“Kako ja preporučujem prve na Boga, pak na mojego premilostivnjejšago g[o]s[po]d[i]na komendanta barun von Merpeka, i na g[o]s[po]d[i]na lojt auditora carskoga sudiju, sirote moje i dobra moja, koje ja jesam zaslužio, kod jego cesarskago veličestvija, mnje datomu šancu Sonborskom u redu vojničkom, koje kuća moja u kojoj stojim i bašče 2: koje nadleže s kućom, osem varoške pomošti mnje koštuju 1000 talira, drugo kuća moja što jest birt sam sam napravio o svom trošku, bez jednog poslovača varoškog. A što priležit kod birta podrum i što jest, terska nošena na podrum, ono po regulamentu, odbijano ot plugova i građu što jest nošena i to jest odbijano ot plugova. A drugo štoh sam godi trošio sve sam svoje novce trošio koje me koštuje 800 forinti, i kako salaš moj, tako i ma[j]ur, tako i bircauz koji jest pod brdo, tako i vinograd koji jest na Telečkoj, to sam sve svojim trudom i troškom podigao, kako jest vidjeti u pismu g[o]s[po]d[i]na generala grofa Grbeštana, koje preporučujem kako svojemu premilostivnjejšemu g[o]s[po]d[i]nu komendantu, po zar[a]di što među među(!) mnom i među krajinom, po zaradi barjaka i bubnjeva, štoh jesam potrošio 900 forinti, od toga svega troška, nije mi dala Krajina, veće 100 talira, koje od toga duga ostaje tegota na sirote moje koje zdje vidjeti dug moj zaklučene špecivikacije: i jošt što se moga dobra nahodi, da niko u njemu ne ima ilake ni ortakluka, osem moje g[o]sp[o]đe domaćice Mare, sa svojom decom, i na noj preporučujem amanet bož[j]i, predajem da čuva decu po mojej smerti bolje nego za života, i ašte se uzmogla bude vozdržati više imenovata g[o]sp[o]ža moja, s decom skupa zajedno, da ima kormit i upra[v]ljati sa svoim višeimenovatim mojim dobrom jakože i dosele. A ašte se ne uzmogla bude vozdržati z decom skupa veće bude po vremenu svoj put imjati, to se ima uzeti ot mojego više imenovatoga dobra: spolu kako mojej supružnici Mari tako i deci na četiri tala; So tim soveršaju u m[i]l[o]st b[o]žiju i g[o]s[po]d[i]na komendanta; I mi niže podpisati zde pridesismo se i polažemo krstove svoje našom vlašnom rukom v Sonbore 5: go dni ok: 1734;
+ Pop Teodor Popovič + pop Kozma Gavrilov, + Adnađ Miloš Štrbić, + barjaktar Gaja Pavlo[vi]č, Nikola Parčetić, +Cvija Kovačević, + Nikola (nečitko prezime), + Stojan Dimić
Johann Brankovitz , graf von Lippa & capitt. zu Sonbor, Bacska”.
Ovim dragocenim istorijsko-lingvističkim svedočanstvomi spomenikom srpske pismenosti starog Sombora, završava se i priča o životu jednog od, kako ga je nazvao akademik Slavko Gavrilović, najmarkantnijih predstavnika onovremenog srpskog oficirsko-plemićkogstaleža, kapetanu Jovanu Brankoviću, „knezu-Janku Somborskom“.
Milan Stepanović
