SVETOĐURĐEVSKA CRKVA U SOMBORU

Zapis u Krušedolskom pomeniku u kome su, krajem 16. ili početkom 17. veka, među stotinak imena somborskih Srba priložnika zabeleženi monah Petronije i prezviter Miloš, potvrđuje predanje da su ovdašnji Srbi, još u vreme turske uprave, u gradu imali malu Svetođurđevsku crkvu. U svojoj zavičajnoj povesnici Nikola Vukićević je zabeležio da su za vlade turske na istočnoj strani dolnje varoši Srblji kao zanatlije i trgovci stanovali i svoju crkvu posvećenu svetome Đurđu tu imali (veduta Sombora iz 1700. g. na opisanom mestu zaista prikazuje malo crkveno zdanje). I letopis somborskog franjevačkog manastira beleži da su u tursko doba ljudi pravoslavne vere imali jednu jedinu malu crkvu bez tornja.

Nova Svetođurđevska crkva nastala je u samom središtu grada, a somborski srpski graničari su je podigli oko 1717. godine (u njoj je, između 1724. i 1732. godine, služilo deset sveštenika). Ovu crkvu, u svom putopisu nastalom oko 1735. godine, beleži i putopisac Matej Bel, koji piše kako ovdašnji Srbi za verske potrebe imaju crkvu na najupadljivijem mestu, u središtu grada. Uz crkvu somborski Srbi su 1744. g. započeli zidanje novog crkvenog tornja, pa se tadašnji episkop bački Visarion Pavlović čudio i korio Somborce, govoreći kako svi ljudi prvo zidaju kuću, pa onda ognjište, a Somborci čine obratno.

Parohijama Svetođurđevske crkve u Somboru pripadali su vernici Unutrašnje varoši (Venca), predgrađa Crvenka i Banat (Mlake), kao i salaških naselja Rančevo, Bilić, Obzir, Miličić, Šaponje, Ivanovo Selo (Lenija), Preradović (Radojevići) i Žarkovac. Protokoli krštenih u ovoj crkvi vode se od 1740. godine, umrlih od 1742, a venčanih od 1744. godine.

Posle proglašenja Sombora za slobodan i kraljevski grad, ovdašnji pravoslavni vernici počeli su da razmišljaju o podizanju nove Svetođurđevske crkve, pa je, posle nekoliko godina prikupljanja sredstava za izgradnju, nova velika saborna gradska crkva Sv. velikomučenika Georgija podignuta na mestu dotadašnje, između 1759. i 1761. godine. Njeni temelji su osvećeni 22. maja 1759. godine, a prva liturgija u novoj crkvi služena je o Vavedenju, krajem 1761. godine. Velike zasluge za podizanje crkve imao je tadašnji somborski prota Hristifor Popić, čovek izrazitog autoriteta među somborskim srpskim građantsvom tog vremena. Tadašnji izgled Svetođurđevske crkve sačuvan je na akvarelnoj skici iz 1763. godine.

Crkva je građena kao jednobrodna bazilika, sa proširenjima u priprati i pevnicama i sa polukružnom petostranom oltarskom apsidom, u mešavini stilova baroka i rokokoa, sa neoklasicističkim detaljima na pročelju, odnosno na zapadnoj crkvenoj fasadi. Spoljašnje i unutrašnje uređivanje trajalo je još pune dve decenije nakon izgradnje crkve. Prvi ikonostas slikao je 1771. g. poznati srpski ikonoslikar Teodor Kračun, sa saradnicima Jovanom Isajlovićem i Lazarem Sredanovićem, a ram ikonostasa načinio je novosadski drvorezbar Arsenije Marković. Nakon što je unutrašnjost bila dovršena, crkvu je osvetio, o Petrovdanu 1778. godine, tadašnji episkop bački Arsenije Radivojević.

Svega tri decenije nakon izgradnje nove crkve, umesto starijeg crkvenog tornja podignut je 1790/91. godine sadašnji veliki toranj, koji je projektovao peštanski arhitekta Anton Josip Haker, a sazidao ga je ovdašnji majstor Franc Fridrih. Po završetku izgradnje postavljen je na vrh tornja velik pozlaćen krst, a u pozlaćenu jabuku ispod krsta postavljena je 3. avgusta 1791. g. povelja o podizanju tornja. Time je crkva dobila svoj konačan, današnji izgled, a staranjem uglednih i bogatih somborskih Srba Nikole Mihajlovića, Konstantina Jankovića, Vasilija Atanackovića i Petra Veselinovića, kupljena su i nova crkvena zvona. Izgled somborske Svetođurđevske crkve nalazi se sačuvan i na veduti grada iz 1818. godine.

U središtu crkve, ispod srednjeg polijeleja, nalazila se i tvrdo ozidana prostrana grobnica u kojoj je sahranjen nekadašnji kapetan vojnog mesta Sombor grof Jovan Janko Branković (oko 1675-1734), a njegov grob se ranije nalazio, verovatno, čelo stare Svetođurđevske crkvice. Kada je prilikom kanonske vizite somborskom protoprezviteratu u aprilu 1805. g. iznenada preminuo tadašnji vladika bački Jovan Jovanović (1732-1805), vatreni propagator i pomagalac Karađorđevog ustanka, sahranjen je u Brankovićevoj grobnici, kojom prilikom su u toj grobnici kosti grofa Janka Brankovića od neobične veličine nađene, te su, prema zapisu Nikole Vukićevića, po starom običaju uljem i vinom oprane i položene su u novu grobnicu koja se nalazila s leve strane, između propovedaonice i prestone ikone sv. Đorđa.

Od 1802. g. u crkvi su izrađeni i stolovi. Prema inventarskom zapisu, načinjenom u smislu naredbe episkopa bačkog Stefana Stankovića iz 1833. godine, Svetođurđevska crkva je bila duga 22 hvata i pola „šuva“ (blizu 42 metra), a njena visina do svodova bila je osam hvati (15,2 metra). Crkveni toranj bio je visok 22 hvata i tri šuva (nešto preko 42,5 metra). Na tornju se nalazio javni časovnik, a u tornju je bilo šest zvona teških od 55 do 973 kg (po jedno od zvona sa obe pravoslavne crkve, uz saglasnost Srpske pravoslavne crkvene opštine u Somboru, skinuli su mađarski vojnici u vreme Revolucije 1849. godine, da ih preliju u topove, ali su zvona, ipak, sačuvana i kasnije vraćena u Sombor). U hramu su bila dva polijeleja – veći sa 16 i manji sa šest sveća. Crkveni toranj bio je pokriven bakrom, a u crkvi su čuvani cehovski i školski barjaci. U muškoj i žemskojpriprati bilo je ukupno 108 drvenih stolova, u pevnicama 12, a na horu (balkonu) 50 stolova. Prema zemljišnom popisu iz 1837. g. crkva i porta su se prostirali na površini od 961 ¾ kvadratna hvata. Ograda oko crkvene porte, u obliku gvozdenih kopalja na kamenom postolju načinjenom od mohačkog mermera, postavljena je polovinom pedesetih godina 19. veka, nakon što je izvađena sa dna Velikog bačkog kanala, na koje je, pod težinom gvozdene ograde, potonula lađa koja je prenosila ogradu.

Temeljna unutrašnja obnova Svetođurđevske crkve započela je 1866. godine, a stari ikonostas zamenjen je novim, koji je, između 1869. i 1873. godine, naslikao akademski slikar Pavle Simić. On je načinio i nove freske na svodu i zidovima soleje. Drveni okvir novog ikonostasa, nove pevnice, Bogorodičin i arhijerejski tron i predikaonica postavljeni su 1873. godine, a u Sombor su dovezeni iz Novog Sada na 14 velikih kola. Sadašnji ikonostas somborske Svetođurđevske crkve načinjen je u mešavini stilova baroka i neoklasicizma i izrazito je bujne dekoracije. Drvenu podlogu i ukrašavanje načinio je Josip Kestner iz Novog Sada, a pozlatu Karlo Ildinji iz Budimpešte. Obnova crkve urađena je zahvaljujući energičnom i uticajnom somborskom okružnom proti Đorđu Brankoviću, koji se na toj dužnosti nalazio između 1859. i 1882. godine, posle čega se zamonašio, postao vladika temišvarski, a od 1890. do 1907. god. i patrijarh karlovački. U Somboru je, kao svoju zadužbinu, podigao zgradu Srpske učiteljske škole (Preparandije) 1895. godine.

Godine 1903. utvrđeno je da je crkveni toranj Svetođurđevske crkve u veoma lošem stanju, kao i da postoji opasnost da prilikom jačih vetrova bude srušen (ugledni somborski pravnik dr Đura Nikolić, koji je živeo preko puta crkve, u strahu da bi toranj pri rušenju mogao da ošteti njegovu kuću, ponudio je 100 kruna priloga za opravku tornja). Iste godine u crkvenoj porti posađeni su bođoši, koji su posečeni posle Drugog svetskog rata jer su potpuno zaklanjali hram.

U vreme Prvog svetskog rata (1915) sva zvona sa Svetođurđevske crkve su skinuta i pretopljena za ratni materijal, pa je pravoslavna crkvena opština kasnije morala da nabavlja nova zvona, koja su podignuta na toranj 1924. godine, nakon što ih je svečano osvetio vladika bački Irinej Ćirić. Tokom 20. veka većina crkvenih prozora ukrašena je ikonama izrađenim u vitražu. U crkvi je sačuvano i nekoliko dragocenih umetnički ukoričenih ruskih jevanđelja iz 18. veka.

Godine 1937. obnovljena je spoljašnjost crkve, kao i crkveni toranj, koji je prekriven novim bakrom. Tom prilikom je u jabuci krsta pronađena povelja o podizanju tornja iz 1791. godine, koja je, uz novu povelju, vraćena u jabuku nakon opravke. Obnovljena je tada i gvozdena ograda oko crkvene porte, a sama porta je parkovski uređena. Delimična rekonstrukcija unutrašnjosti crkve započela je 1959. g. i trajala je sve do 1988. godine. Godine 1985. crkvena zvona su elektrifikovana.

Nakon skoro poluvekovne zapuštenosti, do koje je došlo usled oduzimanja crkvene imovine i promenjenog položaja crkve u društvenom uređenju posle Drugog svetskog rata, crkvena porta, spoljašnjost i krov crkve obnovljeni su tokom poslednje decenije prošlog i prve decenije ovog stoleća. Delimični radovi na restauraciji i konzervaciji enetrijera crkve (ikonostas, predikaonica i pevnice) započeli su 2009. godine. U maju 2011. god. svečano je obeležena 250-godišnjica od završetka izgradanje današnje crkve Sv. velikomučenika Georgija u Somboru i tim povodom objavljena je i istorijsko-umetnička monografija o crkvi, čiji je autor potpisnik ovog priloga. U proleće 2020. g. počela je, posle jednog i po veka, obnova unutrašnjosti Svetođurđevske crkve. Tokom nekoliko narednih godina u potpunosti će biti obnovljene freske, svodovi i ikonostas ovog starog somborskog hrama.

Od 1969. g. Svetođurđevska crkva ima status zaštićenog spomenika kulture, a od 1991. g. i status kulturnog dobra od velikog značaja.

Milan Stepanović