SOMBORSKA SRPSKA PLEMIĆKA PORODICA POPOVIĆ – PAPHAZI

U Somboru je, tokom prve polovine 18. veka, prezime Popović predstavljalo jedno od često zapisanih prezimena, koje su, obično, nosile svešteničke srpske porodice, neretko kao sekundarno prezime, pa se dešavalo da u dokumentima i crkvenim protokolima budu zapisane i svojim izvornim prezimenom, a povremeno i sa očinstvom (patronimom) Popović.

O precima ove porodice postoji (nepouzdano) predanje da su osmorica somborskih Popovića poginula u Bitki kod Sente 1697. godine. Prvi pouzdano potvrđen predak porodice Popović, koja će, posle dobijenog plemstva, mađarizovati svoje prezime u Paphazi (ali će ostati u svojoj veri i narodnosti), bio je Atanasije Popović (1707-1752), somborski učitelj, graničar, veletrgovac i zanatlija, moguće potomak jednog od četiri somborska graničara zapisana sa ovim prezimenom na popisu iz 1720. godine, na kojem su zabeleženi Radiša i Stanivuk (husari-konjanici), te Stojan i Živko Popović (hajduci-pešaci). Tridesetih i četrdesetih godina 18. veka Atanasije Popović je zabeležen kao učitelj starijih razreda slavenosrpske i latinske škole, za koga Nikola Vukićević piše kako je takav veliki trud polagao oko obučavanja mladeži srpske u Somboru, da se već 1740. god. nalazilo dosta muške dece i detića srpskih koji su crkvenoslovenski jezik dobro izučili i molitve i Simvol vere na istom jeziku pravilno napamet govorili, pa i u crkvi pri bogosluženju pojati znali. Popović je jedan od pokretača i vođa, kao i potpisnika, a moguće i sastavljača izjave sa Protestnog zbora somborskih graničara, održanog 18. novembra 1745. godine, na kome je od carskog dvora u Beču pismeno zatražen nov oblik samostalnosti za Sombor, i koji je predstavljao zametak predstojeće borbe za elibertaciju grada. Zapisan je i na poreskim popisima razvojačenih Somboraca 1746. i 1747. godine, kao stočni veletrgovac i zanatlija sa društvom ili preduzećem (quaestor boum, opifex cum socio). Bio je jedan od najdoslednijih zastupnika ideje elibertacije Sombora, pa kada su, nakon zvaničnog proglašenja Privilegijalnog pisma carice Marije Terezije, 24. aprila 1749. godine, održani prvi izbori za članove Magistrata slobodnog i kraljevskog grada Sombora, Atanasije Popović je, sa najvećim brojem glasova među srpskim kandidatima, bio izabran za člana Unutrašnjeg senata, najvišeg gradskog upravnog tela. Iste godine bio je i kupac gradskih poseda za iznos od 1.000 forinti. Na poreskom popisu iz 1750. g. zabeležen je kao vlasnik kuće sa okućnicom veličine 225 kv. hvati, vinograda od 5.303 kv. hvata i 140 jutara zemlje (osim nabrojanog, Popović je imao još jedan mani posed od 59 kv. hvati na mestu današnje Srpske čitaonice).

Preminuo je 1752. g. i sahranjen je uz Svetođurđevsku crkvu, a njegov nadgrobni spomenik uzidan je u južni zid današnje crkve (na spomeniku i danas, posle više od dva i po veka, stoji jasno čitljiv zapis ispisan velikim ćiriličnim slovima crkvenoslovenske azbuke: ЗДѢ ЛЕЖИТ АѲАΝАСIИ ПОПОВИЧЬ БЬIВШIИ СЕНАТОРЬ СВОБОД. И КРАЬ. ВАРОШ. СОМБОРА. ЖИВЬ. ЛѢТЬ 45. ПРЕСТАВИСѦ ЛѢТА Гд҃ΝѦ 1752. Мц҃А ФЕРВАРА 8. ДΝЕ (Ovde leži Atanasije Popović, bivši senator slobodnog i kraljevskog grada Sombora, poživeo 45 godina, preminuo godine gospodnje 1752, meseca februara, 8. dana).

Nasledio ga je najstariji sin Jeftimije Popović (1734-1800), koji je, kao mladić, školovan u poznatom požunskom Liceju. Očeva smrt zatekla ga je kao 18-togodišnjaka, ali već oženjenog (od svoje 16. godine, odnosno od 1750), pa se, kao porodični starešina, brinuo i o svojoj mlađoj braći Petru, Damjanu, Jakovu i Filipu. Ostao je u očevoj kući, gde je, kao porodični starešina, zabeležen na poreskom popisu Sombora 1755. godine. Uskoro je i Jeftimije izabran za gradskog senatora.

Bio je jedan od najzaslužnijih za podizanje novog Svetođurđevskog hrama u Somboru, u čijoj „Povelji o vozdignuću“ piše da crkva počinje da se podiže staranjem sveg pravoslavnog naroda, brigom Hristifora protoprezvitera, i epitropa sveštenika Save Sedoglavića, Tome Kostića i Jeftimija Popovića, godine 1759, 22. dana meseca maja. Sa ostalim srpskim somborskim senatorima Jeftimije Popović je 1772. g. potpisao ugovor o oslikavanju ikonostasa Svetođurđevske crkve sa ikonopiscem Teodorom Kračunom. Njegovo ime, kao tadašnjeg somborskog velikog birova (sudije, odnosno gradonačelnika), zapisano je i u povelji o podizanju današnjeg tornja Svetođurđevske crkve, 1791. godine. Kao opunomoćenik pravoslavnih građana Sombora Jeftimije Popović je 1768. g. otišao u Beč kako bi podneo žalbu zbog nepravedne podele gradskog zemljišta, zbog čega je kasnije saslušan u vezi sa sumnjom da je njegov put platila somborska Pravoslavna crkvena opština.

Na prvom katastarskom popisu Sombora iz 1783. g. Jeftimije Popović je zabeležen kao vlasnik 58 starih jutara i 320 kv. hvati zemlje, a svaki od njegova četiri brata posedovao je po 49 jutara i 248 kv. hvati, kao deo očevine (između braće je ravnopravno podeljeno nasleđe od 245 starih jutara i 1.240 kv. hvati na dve parcele, a osim nasleđa Jeftimije Popović je imao svega još devet jutara naknadno stečenog zemljišta). Tradiciju stočne veletrgovine svog oca Atanasija Popovića nije napustio ni senator Jeftimije Popović, koji je 1781. godine, samo na pustarama Pačir i Omoravica, na ispaši držao 718 krava i 44 vola.

Na položaju somborskog gradskog kapetana (načelnika policije) Popović se nalazio od 1776. g. i ponovo je na isti položaj biran u maju 1778. godine. Za glavnog sudiju (gradonačelnika) Sombora Jeftimije Popović izabran je 1790. g. i na tom položaju nalaziće se sve do 1796. godine.

Car Leopold II je 9. septembra 1791. g. u Pragu izdao plemićko pismo i grbovnicu somborskom velikom sudiji Jeftimiju Popoviću, ubuduće Paphaziju (Ephtimio Popovics iam vero Paphazy), njegovoj supruzi Jelisaveti, rođ. Kirković, njihovim sinovima Aronu, Jovanu, Đorđu i Nikoli, i kćerima Pulheriji, Sofiji i Katarini, kao i Aronovoj supruzi Ani, rođ. Damaskin, te Jovanovoj supruzi Jelisaveti, rođ. Kirović.

Plemićki grb: u prvom i četvrtom crvenom polju kvadriranog štita nalazila se zlatna kruna na tri zelena brega, iz koje se uzdizao ratnik u srebrnom oklopu i kacigom sa tri plava pera, i sa podignutom sabljom u desnoj ruci. U drugom i trećem plavom polju štita nalazio se zlatan stojeći lav sa podignutim kopljem i stegom u mađarskim nacionalnim bojama (crveno-belo-zelenom), preko koga se horizontalno pružala udvojena bela letva. Iz kacige sa zlatnom krunom uzdizao se oklopljen vitez sa podignutom sabljom i tri plava pera na kacigi. Plašt sa leve strane štita bio je srebrno-crven, a sa desne strane zlatno-plav. Izgled grba sačuvan je i na signetima Jeftimija Popovića-Paphazija kao somborskog glavnog sudije, i njegovog sina Georgija Paphazija.

Jeftimije Popović Paphazi umro je u Somboru 1800, u 66. godini, a njegova supruga Jelisaveta 1820. g. u 85. godini. Njihovi sinovi Aron i Đorđe dobili su 30. avgusta 1811. godine, darovnicom cara Franca I, u posed imanje Sekaš, severoistočno od Temišvara. Plemstvo Jovanovih sinova i Jeftimijevih unuka, advokata Đorđa i kanceliste Jovana Paphazija, potvrđeno je u Krašovskoj županiji 1821. godine. Jeftimijev sin Đorđe imao je pet sinova (Gavrila, Aleksandra, Nikolu, Jeftimija i Ljubomira), koji su, osim jednog, vremenom preseljeni u Tamišku županiju: Gavrilo Paphazi (1796-1844) bio je perceptor Tamiške županije u Temišvaru (imao je tri sina – Ignjaca, advokata u Temišvaru, Đorđa, carsko-kraljevskog oficira, i Nikolu); Aleksandar Paphazi (1799-1861) bio je savetnik Apelacionog suda u Somboru; Nikola Paphazi (1801-1875), vršački veliki sudija i poslanik Eparhije vršačke na srpskom Crkveno-narodnom saboru 1842. godine, kasnije je dospeo da zvanja podžupana Tamiške županije i kraljevskog savetnika; Jeftimije Paphazi ml. (1809-1879) bio je tužilac u Tamiškoj županiji; Ljubomir Paphazi (1815-1878) je, nakon Sombora, živeo na porodičnom imanju u Sekašu, u Tamiškoj županiji, gde je njegov sin Atanasije bio načelnik pošte (Atanasije je imao dva sina – Teodora i Ahila).

Na popisu posednika u somborskom gradskom ataru iz 1828. g. zapisani su Dimitrije Paphazi (vlasnik 38 starih jutara i 1.000 kv. hvati oranica i 14 jutara livade), Aleksandar Paphazi (14 starih jutara i 500 kv. hvati oranica) kao i posed naslednika iz porodice Paphazi (231 staro jutro oranica i 40 jutara livade).

Prilikom državnog popisa mađarskih plemića 1841. g. u Somboru su zapisani Gavrilo, Mileta, Jeftimije, Ljubomir, Đorđe i Ignjac Paphazi. U vreme Mađarske revolucije, tokom februara i marta 1849. godine, kada su Srbi upravljali gradom, Dimitrije Paphazi je bio član Privremenog odbora Okružja bačkog.

U protokolima krštenih somborske Svetođurđevske crkve prezime Paphazi nije zapisano posle 1852. godine, a u protokolima umrlih nema zapisa sa ovim prezimenom posle 1917. godine. Uprkos promeni prezimena i visokim dužnostima koje su obavljali, svi pripadnici porodice Paphazi ostali su u pravoslavnoj veri i pripadali su srpskoj narodnosti. Krsna slava somborskih Paphazija bio je Sv. Nikola.

Milan Stepanović