Saradnja Srba i Bunjevaca kroz prizmu istorije Sombora i danas predstavlja svedočanstvo o snazi zajedništva, čiji su dometi dosezali do istinskih istorijskih podviga jedne lokalne sredine. Naravno, bilo je kroz dugu istoriju zajedničkog života ova dva najbrojnija somborska etnikuma i međusobnih nesporazuma, pa i povremenih oštrih političkih sukoba i svađa, ali u dva presudna istorijska momenta somborski Srbi i Bunjevci bili su složni i jedinstveni, što je doprinelo ostvarenju velikih ciljeva. Prvi put to se dogodilo u vreme elibertacije grada, od 1745. do 1749. godine, kada je srpsko-bunjevačko zajedništvo, zasnovano na bratstvu po oružju (iskovanom u šest zajedničkih ratova, u kojima su se borili tokom prethodna pola veka), ali i etničkoj i jezičkoj srodnosti, dovelo do ostvarenja jedne, na samom početku, skoro utopijske zamisli – da graničarski šanac Sombor dobije status slobodnog i kraljevskog grada. Drugi takav istorijski momenat odigrao se u novembru 1918. godine, kada se, u dobroj meri zahvaljujući delovanju Narodnog veća Srba i Bunjevaca u Somboru, i ovaj grad našao među onim koji su, u okviru Vojvodine, prisajedinjeni Kraljevini Srbiji, a odmah potom i novostvorenoj zajedničkoj Kraljevini Srba, Hrvata i Slovenaca.
Ali, da se vratimo u 18. vek, na dokument koji je uzoran primer tolerancije i zajedništva. U istoriji poznat kao „Alternativa“, ovaj dokument je nastao polovinom 1748. godine, u Somboru. U to vreme, već dve i po godine vođena je uporna akcija nekadašnjih somborskih srpskih i bunjevačkih graničara da njihov razvojačen vojnički šanac dobije status slobodnog i kraljevskog grada, kakav do tada nije imao ni jedan grad sa izrazitom južnoslovenskom većinom u Kraljevini Ugarskoj. Kada su, naredbom carice Marije Terezije, u leto 1745. godine, ukinuti vojnički šančevi Subotica i Sombor, koji su zatim uključeni u sastav Bačke županije i predati na upravu Ugarskoj dvorskoj komori, to je u Somboru dovelo do erupcije nezadovoljstva ovdašnjih graničara, među kojima je bilo preko dve trećine Srba i nešto manje od trećine Bunjevaca.
Tek što su se vratili sa evropskih bojišta po Šleziji, Češkoj, Bavarskoj i Alzasu, gde su se četiri godine borili i ginuli u Ratu za austrijsko nasleđe i pravo carice Marije Terezije na carsku krunu (taj rat je u Somboru ostavio nekoliko stotina udovica sa nejači), somborski graničari su stavljeni pred izbor da se presele iz Sombora na novostvorenu Sremsku granicu, ukoliko žele da ostanu u vojnoj službi, ili da prihvate status komorskih podanika, odnosno paora-bezemljaša. Somborcima ni jedno od ova dva rešenja nije bilo prihvatljivo, pa su 18. novembra 1745. g. sazvali Protestni zbor na gradskom trgu ispred crkve Sv. Đorđa, na kome su jednoglasno zaključili da njihovi izaslanici (dva Srbina i jedan Bunjevac) budu poslati u Beč, na carski dvor, i da tamo iznesu zahteve ovdašnjih graničara za očuvanje dotadašnjeg statusa ili za dobijanje statusa slobodnog i kraljevskog grada (i somborski Bunjevci su se tada, po savetu svog doskorašnjeg graničarskog kapetana, majora Marka Markovića, zajednički pozvali na duh i slovo srpskih carskih privilegija s kraja 17. i početka 18. veka).
Time je započela uporna trogodišnja borba za elibertaciju, tokom koje su se Somborci suočavali sa brojnim nedaćama, najviše od Bačke županije i Bačke komorske administracije. Na sve moguće načine predstavnici županije i komore nastojali su da onemoguće akciju somborskih graničara. Osim brojnih podmetanja i spletki koje su širili na carskom dvoru protiv somborske elibertacije, neuspešno su pokušali da ovdašnje Bunjevce i Srbe razdvoje po verskoj pripadnosti. Upravo je, kao posledica pokušaja da se Sombor predstavi mestom mogućeg razdora po verskoj osnovi pri obavljanju buduće lokalne vlasti, ukoliko dobije status slobodnog i kraljevskog grada, učinio da somborski Bunjevci (na traženje svojih izaslanika i samog Carskog dvora) obznane osnovna načela o verskoj i nacionalnoj ravnopravnosti u budućem upravljanju gradom.
Mada su Bunjevci činili manje od trećine tadašnjeg stanovništva Sombora, oni su bili pripadnici zvanične državne i carske veroispovesti, pa su time bili pozvani da daju jemstva svojim sugrađanima pravoslavne veroispovesti. To su i učinili svečanom izjavom, nazvanom „Alternativa“, 1. jula 1748. godine. Kroz 12 tačaka ovog dokumenta utemeljena su načela zajedničke uprave pravoslavnih i rimokatoličkih građana Sombora, koja će ostati na snazi celo stoleće (do Mađarske revolucije 1848/49. godine, kada će odnos pravoslavnih i rimokatolika u gradu, zbog kasnijih doseljavanja Nemaca i Mađara, biti brojčano jednak), a čiji će principi tolerancije duboko i trajno oblikovati život u Somboru sve do početka 20. veka.
Somborski rimokatolici ovom izjavom su svojim sugrađanima pravoslavne veroispovesti priznali: potpunu ravnopravnost sa rimokatolicima i pravo patronata, odnosno slobodnog izbora sveštenika (čl. 1); pravo na ispovedanje vere bez uznemiravanja, u miru i duhu srpskih nacionalnih privilegija (čl. 2); pravo na upotrebu starog kalendara i na sopstvene verske procesije i svečanosti (čl. 3); pravo da Pravoslavna crkva, sveštenstvo i škole poseduju zemljište (čl. 4); podjednako brojčano učešće u gradskoj vlasti (u Unutrašnjem i Spoljnom senatu), kao i naizmenično biranje prvog sudije (birova ili gradonačelnika) iz redova dve veroispovesti (čl. 5); pravo pravoslavnih građana da budu birani za gradske službenike prema sposobnosti za vršenje službe (čl. 6); pravo na popunjavanje upražnjenog broja članova Magistrata iz redova svoje veroispovesti (čl. 7); pravo Pravoslavne crkve i škole da naslede imovinu umrlih lica pravoslavne veroispovesti bez naslednika, te na globu od kažnjenih lica svoje veroispovesti (čl. 8); načelo podele gradskog zemljišta srazmerno broju stanovnika i doprinosu za elibertaciju, pravo doseljavanja pravoslavnih stanovnika sa strane i njihovog uživanja zemljišta, kuća i gradskih privilegija, kao i pravo međusobne kupoprodaje zemljišta između katolika i pravoslavnih (čl. 9); pravo trgovaca i zanatlija obe veroispovesti da slobodno stvaraju svoje cehove (čl. 10). U članu 11 proklamovano je načelo da građani obe veroispovesti treba da žive u miru i slozi, te da ni jedna strana ne sme da čini ništa na štetu druge strane. Poslednjim 12. članom „Alternative“, somborski rimokatolici obavezuju sebe i svoje potomke da u svemu poštuju navedene odredbe, a ako od njih odstupe ili pokušaju da ih ponište, da budu kažnjeni sa 10.000 dukata globe pravoslavnim sugrađanima. Izjavu su potpisala šestorica izabranih predstavnika somborskih Bunjevaca, odnosno rimokatoličke opštine – Nikola Parčetić, Martin Parčetić, Periša Matarić, Martin Kekezović, Grga Lukić i Mihailo Bokerović. Uz izvorni tekst na latinskom, postojala je i tzv. “ilirska transkripcija” ovog dokumenta, odnosno njegov prevod na slavenosrpski jezik.
Skoro sve tačke navedene u „Alternativi“ ugrađene su i u prvi Statut slobodnog i kraljevskog grada Sombora, koji je donet 24. aprila 1749. godine, nakon što je svečano proglašeno carsko Privilegijalno pismo ili Povelja slobodnog i kraljevskog grada Sombora.
Značaj ovog dokumenta, kojim je utemeljen princip tolerancije između građana dve najveće hrišćanske konfesije, daleko nadilazi samo njegovu praktičnu stranu u vidu nesmetanog funkcionisanja gradske uprave jednog verski i nacionalno mešovitog grada. On u mnogim detaljima anticipira i neke od znamenitih deklaracija o ravnopravnosti čoveka i građana, nastalih nekoliko decenija kasnije, u doba prosvetiteljstva, kao i poznati Edikt o verskoj toleranciji, koji je austrijski car Josip II izdao 33 godine posle potpisivanja somborske „Alternative“.
Milan Stepanović
