U dugom nizu znamenitih somborskih Srba, koji su ostavili vidan i dubok trag u kulturnom, prosvetnom i duhovnom životu našeg naroda na prostoru Panonske ravnice, nalazi se i ime arhimandrita Stefana Ilkića, duhovnika, crkvenog pisca, novinara i urednika, bez sumnje jednog od najrevnosnijih pregalaca u društvenom i kulturnom životu somborskih Srba tokom prve polovine 20. veka. Njegovo osnovno delovanje može da se svede na neprestano zalaganje za očuvanje nacionalnog identiteta i kulturne baštine srpskog naroda i njegove crkve na prostoru današnje Vojvodine.
Stefan Ilkić rođen je u Somboru, 3/15. juna 1875. godine, kao sin somborskog trgovca na malo Save Ilkića i njegove supruge Julijane, devojaštvom Adamović, rodom iz Starog Kera – današnjeg Zmajeva (Ilkići su, inače, grana ovdašnje stare porodice Kolarić, sa kojom dele i zajedničku krsnu slavu – Svetog Stefana). Kršten je sutradan, 4/16. juna, u somborskoj Svetođurđevskoj crkvi, a krstio ga je sveštenik Georgije Petrović, otac znamenitog srpskog književnika i akademika Veljka Petrovića (kumovao mu je Stefan, sin pl. Damjana Mikovića, po kome je i dobio ime).
Četiri razreda srpske osnovne škole (1882-1886) i prva četiri razreda Državne gimnazije (1886-1890) Stefan Ilkić završio je u rodnom Somboru, posle čega je, između 1890. i 1893. godine, pohađao ovdašnju Srpsku učiteljsku školu (Preparandiju), u generaciji sa Jovanom Dučićem. Tokom 1897/98. g. započeo je studije na Kijevskoj duhovnoj akademiji, koje je prekinuo zbog bolesti. Uz kraće prekide radio je kao učitelj Srpske osnovne škole u Somboru od 1893. do 1908. godine. Ujedno je bio i perovođa (sekretar) Mesnog školskog odbora u Somboru.
Ovaj mladi srpski učitelj jedan je od trojice Somboraca koji su imali posebne zasluge za prelazak preko hiljadu Šokaca iz sela Santova (severno od Sombora) u pravoslavnu veru (12. marta 1899). Ilkić se tom prilikom dobrovoljno prijavio da provede neko vreme među santovačkim Šokcima i da ih pripremi za čin prelaska u pravoslavlje, a nakon toga bio je i učitelj tek pokrenute santovačke pravoslavne Osnovne škole.
Monaški čin Stefan Ilkić primio je 20. avgusta 1908. g. u manastiru Sv. Đurađ, koji je pripadao Temišvarskoj eparhiji. Sa blagoslovom temišvarskog vladike dr Georgija Letića, zamonašio ga je iguman tog manastira Stefan Nikolić. Za jeromonaha prezvitera Ilkić je rukopoložen 13. septembra iste godine u tadašnjem manastiru Vranjevo kod Novog Bečeja, posle čega je postavljen za staratelja i duhovnika manastira Sv. Trojice u Kikindi –zadužbini Melanije Nikolić.
U Kikindi je bio na službi narednu deceniju, a tokom tri ratne godine (1914-1917) predavao je veronauku pravoslavnim učenicima tamošnje Državne gimnazije (tokom svoje službe u Kikindi Ilkić je, u društvu budućeg bačkog episkopa, tada arhiđakona Irineja Ćirića i kompozitora Isidora Bajića, posetio Svetu Goru, o čemu je načinio sažet putopis). Godine 1918. postavljen je za administratora parohije u Aradu, a 1919. g. bio je administrator parohije u Temišvaru.
U rodni grad Ilkić se vratio u jesen 1920. godine, kada je 1. oktobra postavljen za staratelja zadužbine imućnog Somborca Stevana Ekema Konjovića (još 1910. g. Ilkić je, izričito, oporukom zadužbinara, imenovan za predsednika patronata ove zadužbine). Tokom 1920/21. g. predavač je u somborskoj Državnoj učiteljskoj školi, kao i u ovdašnjoj Državnoj gimnaziji. U jesen 1921. g. postavljen je za upravnika somborske Gradske biblioteke i tu dužnost obavljao je sve do početka okupacije 1941. godine.
Još kao mlad učitelj Ilkić je bio predsednik omladinskog udruženja „Napredak“ u Somboru, a potom i član uprave Srpske čitaonice, čiji je bio perovođa (skeretar) od 1901. do 1906. godine, u vreme kada je predsednik Čitaonice bio Laza Kostić (Ilkić je u somborskoj Srpskoj čitaonici radio na osnivanju njene knjižnice, a održao je i nekoliko predavanja). Perovođa je početkom 20. veka bio i u Dobrotvornoj zadruzi Srpkinja Somborkinja. Početkom 20. veka Ilkić je potpredsednik Somborske srpske pevačke družine, čiji će predsednik biti nešto kasnije, od kraja 1921. do kraja 1927. godine (1923. g. bio je i prvi potpredsednik Zemaljskog saveza srpskih pevačkih družina Kraljevine SHS). Između 1928. i 1938. g. predsednik je Mesnog, odnosno Sreskog odbora Crvenog krsta u Somboru, a 1936. g. jedan je od obnovitelja rada somborskog Istorijskog društva. Osim toga, nalazio se i na čelu Odbora za zbrinjavanje ruskih izbeglica, Gradskog pozorišnog odbora i Gradskog prosvetnog odbora u Somboru, a posle Drugog svetskog rata bio je i predsednik Svešteničkog udruženja. Uz maternji, Stefan Ilkić je odlično govorio nemački, ruski, mađarski i rumunski jezik, služio se i latinskim, a savršeno je poznavao crkvenoslovenski i slavenosrpski. U svojoj autobiografiji Ilkić navodi da je, radi upoznavanja manastirskog i crkvenog života, posetio Rusiju, Rumuniju, Bugarsku, Tursku, Poljsku, Austriju, Italiju i Francusku.
Godine 1919. Stefan Ilkić dobio je pravo nošenja crvenog pojasa i kadifne kamilavke, naredne 1920. g. dodeljen mu je čin igumana, 1923. g. odlikovan je nabedrenikom, 1924. g. kralj Aleksandar odlikovao ga je ordenom Sv. Save IV stepena, od 1931. g. imao je pravo na nošenje naprsnog krsta, a o Nikoljdanu 1932. g. episkop bački dr Irinej Ćirić proizveo ga je u čin arhimandrita, posle čega je imenovan za privremenog nastojatelja manastira Bođani. Već naredne 1933. g. postao je privremeni nastojatelj manastira Kovilj, a kada je Koviljski manastir iste godine, odlukom Svetog arhijerejskog sabora SPC, postao ženski, arhimandrit Stefan Ilkić vratio se u Sombor.
Između 1928. i 1933. g. podignuta je u Somboru, u srpsko-vizantijskom stilu, zadužbina Stevana Ekema Konjovića – hram Svetog arhiđakona i prvomučenika Stefana, o kome se narednih godina starao Stefan Ilkić (zadužbinu je 1933. g. osvetio bački vladika dr Irinej Ćirić, a 1961. g. vladika bački Nikanor Iličić dodelio je ovoj zadužbini status manastira). Godine 1940. Ilkić je učestvovao u pokretu za pomirenje istočne i zapadne crkve i tim povodom načinio je referat „Suština savremenog vaseljenskog (ekumenskog) pokreta za ujedinjenje crkava i socijalni mu značaj“.
U vreme Drugog svetskog rata mađarske okupacione vlasti ponudile su Stefanu Ilkiću mesto poglavara nepriznate Mađarske pravoslavne crkve, ali je Ilkić to kategorički odbio, a nije prihvatio ni ponudu da bude postavljen za profesora na Višoj pravoslavnoj bogoslovskoj školi u Budimpešti. Posle Drugog svetskog rata nacionalizovana je imovina zadužbine Stevana Konjovića, čime je onemogućeno njeno dalje izdržavanje, pa je njen staratelj, arhimandrit Ilkić, postavljen 1946. g. za paroha i starešinu crkve Svetog Jovana Preteče u Somboru.
Od posebnog značaja bila je spisateljska i izdavačka delatnost Stefana Ilkića. Još kao mladić, tokom poslednje decenije 19. veka, Ilkić je postao jedan od najaktivnijih saradnika prvog srpskog pedagoškog časopisa „Školski list“, koji je izlazio u Somboru (1900. i 1903. g. bio je i privremeni urednik ovog časopisa). Njegovi članci u „Školskom listu“ tematski su se bavili problemima verske nastave, ali i eksperimentalne i dečje psihologije. Tokom prve dekade 20. veka saradnik je i urednik somborskog nezavisnog srpskog političkog nedeljnika „Sloga“ (bio je predstavnik ovog lista na II kongresu jugoslovenskih književnika i publicista, održanom 1906. g. u Sofiji). Pisao je članke za list karlovačke patrijaršije „Srpski Sion“, potom za „Bogoslovski glasnik“, „Pravoslavlje“, „Duhovnu stražu“, „Vesnik Srpske crkve“, a kasnije i za „Pravoslavnu misao“, te za Letopis Matice srpske. Između 1928. i 1940. g. Ilkić je glavni urednik i izdavač „Duhovne straže“ – časopisa za duhovnu prosvetu i monaški i crkveni život, koji je, tokom većeg dela svog postojanja, izlazio u Somboru. Pisac je i nekoliko knjiga i knjižica sa duhovnom, istorijskom i književnom tematikom: „Poslednji dani zemnoga života Gospoda našeg Isusa Hrista“ (Sr. Karlovci, 1906, 56 strana); „Spomenica na četrdesetogodišnju proslavu učiteljevanja Aleksandra M. Konjovića, učitelja pravoslavne srpske osn. škole brestovačke“ (Sombor, 1906, 23 strane); „O svetom pokajanju – pastirsko i liturgično praktično uputstvo za savršavanje ove sv. tajne“ (Sr. Karlovci, 1910, 105 strana); „Svetogorski utisci – uspomene s puta“ (Novi Sad, 1912, 39 strana); „O molitvi – pobožnim pravoslavnim hrišćanima za pouku“ (Kikinda, 1917, 26 strana) i „Manastiri i kaluđeri u srpskim narodnim pesmama“ (Sr. Karlovci, 1928, 24 strane). Priredio je kalendar „Sloge“ za 1908. godinu, uredio je Crkveni kalendar za Temišvarsku eparhiju 1919, službeni kalendar Svetog arhijerejskog sinoda za 1934. i 1935. godinu, te Godišnjak Istorijskog društva u Somboru 1936/37. godine. Za spomenicu somborske Učiteljske škole, objavljenu 1953. g. povodom 175 godina tradicije obrazovanja učitelja u Somboru, Stefan Ilkić napisao je četiri priloga.
Već u dubokoj starosti, Ilkić je omogućio da u njegovoj kući, u Konjovićevoj ulici br. 8 u Somboru, privremeno stanuje talentovan učenik ovdašnje Gimnazije Mirko Bulović iz Stanišića, hrabreći ga da uči crkvenoslovenski i ruski jezik, te da proučava Bibliju, žitija svetaca i osnove pravoslavne vere, što se pokazalo kao dobar osnov pri njegovim potonjim studijama na Teološkom fakultetu. Možemo da pretpostavimo da je primer učenog i uglednog duhovnika Stefana Ilkića, makar delimično, uticao na kasniju odluku budućeg episkopa bačkog dr Irineja o monašenju i posvećivanju života crkvi.
Stefan Ilkić preminuo je u Somboru 9. maja 1963. godine, u 88. godini života. Sahranjen je 11. maja u kripti Konjovićeve zadužbine, tada već manastira Sv. arhiđakona Stefana, a opelo je služilo 17 sveštenika. U nekrologu koji je objavljen u časopisima „Duhovna straža“ i „Pravoslavna misao“ navedeno je, osim ostalog, da Stefan Ilkić bejaše neumorni propovednik svetog Jevanđelja i apostol mira i ljubavi… Dodali bismo i – neumorni borac za očuvanje srpske duhovne i kulturne baštine.
O životu, radu i delu Stefana Ilkića pisali su, osim ostalih, Radivoj Plavšić, Dobrivoje Kapisazović, Stevan Vasiljević, Jovan Vasiljević, Radivoj Stokanov, Leposava Kljajić, Ivo Munćan, Branislav Ćurčić, Biljana Đurašinović, Borivoje Đorđević i Snežana M. Božanić (njen rad je posebno detaljan i faktografski pouzdan, te je bio od dragocene pomoći pri nastanku ovog priloga o arhimandritu Stefanu Ilkiću).
M. S.
