U samo praskozorje Velikog rata priređena je u Somboru jedna od najvećih kulturnih manifestacija u ovom gradu kroz čitavu njegovu istoriju. „Prva slava Srba pevača u Somboru“, kako je glasio zvaničan naziv ove velike manifestacije, održana je 7, 8. i 9. juna 1914. godine (po novom kalendaru), na pravoslavni praznik Duhova, a okupila je 17 najuglednijih i najuspešnijih srpskih pevačkih družina sa prostora tadašnje Austro-Ugarske monarhije, koje su učestvovale u takmičarskom delu, kao i Pevačku družinu „Stanković“ iz Beograda, koja je nastupila izvan konkurencije. Organizator ovog velikog okuplјanja Srba pevača bio je Savez srpskih pevačkih društava, čije je sedište bilo u Somboru, a inicijator i spiritus movens celokupnog događanja bio je dr Jovan Joca Lalošević (1870-1935), somborski advokat i jedan od istaknutih političkih predvodnika somborskih Srba, „vispren intelektualac sklon akademskim promišlјanjima i umetničkim nadahnućima“. Izuzetan organizator, zalјublјenik u muziku i odličan pevač, ovaj energičan i sposoban čovek našao je u horskoj umetnosti teren za širok kulturni i nacionalni rad, čiju je krunu predstavlјala velika manifestacija srpskih pevača u Somboru.
Tradicija horskog pevanja u Somboru dugo je bila vezana samo za crkveno pojanje, a prve građanske pevačke družine javlјaju se tek početkom druge polovine 19. veka. Godine 1857. osnovano je u Somboru Muško pevačko društvo, čiji su članovi bili gradski i županijski činovnici različitih nacionalnosti, vični muzici. Uskoro dolazi do osnivanja pevačkih družina na nacionalnoj osnovi, pa se mađarska i nemačka društva okuplјaju oko tek osnovane Građanske kasine, a Somborska srpska pevačka družina, osnovana krajem 1870. godine, blisko sarađuje sa ovdašnjom Srpskom pravoslavnom crkvenom opštinom i sa Srpskom učitelјskom školom (Preparandijom), u kojoj je tradicionalno negovano horsko i crkveno pojanje, u znatnoj meri zahvalјujući i dugogodišnjem profesoru muzike Čehu Dragutinu Blažeku (1847-1922). Somborska srpska pevačka družina imala je u narednim decenijama svoje uspone i padove, a za rad i opstanak ovog Društva, tokom prvih dvadeset godina njegovog postojanja, najzaslužniji je bio horovođa i predsednik Društva Nika Grujić Ognjan (1842-1892). Oštre političke podele među somborskim Srbima izazvale su osamdesetih i devedesetih godina 19. veka duboke rascepe u dve najznačajnije srpske kulturne ustanove u gradu – Srpskoj čitaonici i Somborskoj srpskoj pevačkoj družini, pa je 1892. g. osnovano i Srpsko građansko pevačko društvo, koje je okuplјalo pristalice radikalne političke struje. Sombor je tako dobio dva srpska pevačka društva, među kojima se ubrzo razvio duh umetničkog nadmetanja.
Kada su krajem prve decenije 20. veka, pred opasnošću brutalne mađarizacije, donekle utihnuli međusrpski politički sukobi, dva pevačka društva su započela saradnju, posebno od kada je 1907. g. na čelo Somborske srpske pevačke družine (koja je od 1892. g. u svom nazivu nezvanično koristila i pridev „crkvena“) došao dr Jovan Joca Lalošević. Već naredne godine ovo Društvo je intenziviralo horske nastupe, a o Vidovdanu 1908. g. organizovalo je i gostovanje u Somboru jednog od tada najuglednijih i najbolјih srpskih horova – Beogradske pevačke družine „Stanković“, čiji je horovođa bio Stanislav Binički. Gostovanje beogradskog hora Lalošević je vešto iskoristio i za afirmaciju svoje srpske nacionalne kulturne politike i njenih cilјeva u tadašnjoj Austrougarskoj. Posle četiri godine rada pod Laloševićevom upravom, Srpska pevačka družina u Somboru imala je 250 članova, sa preko 50 članova hora.
Krajem 1910. godine, na inicijativu dr Joce Laloševića, u Somboru je sazvana konferencija srpskih pevačkih društava iz Austrougarske, na kojoj je osnovan Savez srpskih pevačkih društava, čije će sedište biti u Somboru, u Srpskom pevačkom domu na Svetođurđevskom trgu. Pokrenuto je i glasilo Saveza pod nazivom „Gusle“, koje je izlazilo u Somboru (između 1911. i 1914. g. izašao je 31 broj ovog časopisa). U proleće 1913. g. Savez je odlučio da počne pripreme za organizaciju velike smotre svih srpskih pevačkih društava, koja bi imala takmičarski karakter i koja bi, ujedno, afirmisala značaj Saveza i njegovu nacionalnu i kulturnu misiju. Odlučeno je da skup bude održanu u Somboru, sedištu Saveza, u proleće naredne 1914. godine. Tokom oktobra 1913. g. Savez srpskih pevačkih društava imenovao je i Priređivački odbor, kao i sedam pododbora zaduženih za organizaciju manifestacije, koja je trebalo „da iskaže kulturno jedinstvo raštrkanog srpstva“.
Priređivački odbor pripremio je i štampao brošuru „Vođ za I slavu Srva pevača u Somboru“, koju je delјena učesnicima smotre, a čiju je naslovnu stranu umetnički oblikovao poznati slikar Uroš Predić. Načinjene su prigodna spomenica i posebna plaketa za učesnike (delo beogradskog vajara Jovana Konjareka), kao i plakat i razglednica, delo dekorativnog slikara Dragutina Inkiostrija. Iako su se za učešće na smotri prijavila 22 pevačka društva, na kraju je u Sombor došlo 18 društava.
Zahvalјujući organizacionom umeću dr Joce Laloševića i članova Priređivačkog odbora, Somborci su pokazali zavidan nivo organizacije i primereno su dočekali, smestili i ugostili blizu hilјadu gostiju, koliko je 6. i 7. juna, vozovima, stiglo u Sombor. Tom prilikom Priređivački odbor imao je svu potrebnu pomoć gradske uprave, kao i prosvetnih, kulturnih, pa i vojnih ustanova u gradu. Već od jutarnjih časova, u subotu 6. juna, ceo grad bio je ustreptao u žurbi i svečanoj atmosferi, a naredbom Magistrata i posebno ukrašen. Somborci su na železničkoj stanici s toplom dobrodošlicom dočekivali učesnike, a najsvečanije je dočekan beogradski hor „Stanković“. Društva su bila smeštena po školama (horistkinje) i u kasarnama (horisti), a razvodili su ih mlađi članovi ovdašnjih pevačkih društava i pripravnici Srpske učitelјske škole. Velika arena, u kojoj je održana do tada najveća srpska horska smotra u Austrougarskoj, podignuta je na Staparskom putu, na vašarištu (sada prostor oko OŠ „Avram Mrazović“ i Doma učenika).
U ranim popodnevnim časovima, u nedelјu 7. juna, na praznik Duhova, impozantna povorka od skoro hilјadu pevača krenula je prema areni, predvođena banderijom od preko 200 konjanika u narodnim nošnjama, praćenih orkestrom. Iako je vreme bilo kišno, hilјade lјudi je izašlo na ulice da vidi i pozdravi učesnike nesvakidašnjeg događanja. Horovi su bili razvrstani u tri kategorije, a prvog dana takmičenja nastupilo je osam učesnika: Srpsko crkveno pevačko društvo „Javor-gusle“ iz Šida, sa kompozicijom Legoh da u spavam Petra Krstića; Srpsko zanatlijsko pevačko društvo „Neven“ iz Novog Sada, sa pesmom Bosančica J. Borjanovića; Srpsko građansko pevačko društvo iz Sombora, sa kompozicijom Ej, ko ti kupi Isidora Bajića; Srpsko zanatlijsko i trgovačko pevačko društvo „Sloga“ iz Budimpešte, sa pesmom Jesen stiže Stanislava Biničkog; Hor Društva za negovanje muzike „Gusle“ iz Velike Kikinde, sa pesmom Junak prođe Roberta Tolingera; Srpsko pevačko društvo „Javor“ iz Vukovara, koje je izvelo Primorske napeve Stevana Mokranjca; Srpska crkvena pevačka družina iz Mola, sa pesmom Srpski horo Josifa Marinkovića i Somborska srpska pevačka družina sa kompozicijom iz XI rukoveti Stevana Mokranjca. Posle takmičarskog dela, u hotelu „Lovački rog“ i u velikoj gostionici „Elefant“, priređene se zabave i igranke.
Sutradan, u ponedelјak 8. juna, nastupilo je još devet horova: Srpsko pevačko društvo iz Rume, sa pesmom Iz srpske gradine Isidora Bajića; Srpska pevačka družina iz Subotice, koja je izvela kompoziciju Divna noći Stanislava Biničkog; Srpsko crkveno pevačko društvo iz Velikog Bečkereka, sa pesmom iz III rukoveti Stevana Mokranjca; Srpsko crkveno pevačko društvo iz Mitrovice, sa kompozicijom iz Mokranjčeve V rukoveti; Srpska zanatlijska pevačka družina iz Starog Bečeja, sa pesmom iz Mokranjčeve VIII rukoveti; Srpska crkvena pevačka družina iz Starog Bečeja, sa kompozicijom iz Mokranjčeve V rukoveti; Srpsko crkveno pevačko društvo iz Sent Mikluša sa kompozicijom iz Mokranjčeve VIII rukoveti; Srpsko akademsko pjevačko društvo „Balkan” iz Zagreba sa Mokranjčevom I rukoveti i Srpsko pjevačko društvo iz Zagreba, sa pesmom Slutnje Miloja Milojevića.
Trećeg dana održani su glavni i svečani skup Saveza, a žiri je proglasio pobednike smotre. U prvoj kategoriji glavno priznanje podelili su horovi iz Zagreba, drugu je osvojila Somborska srpska pevačka družina, a treću hor iz Vukovara. U drugoj kategoriji pobedio je hor iz Budimpešte, iza koga su bili horovi iz Subotice i Rume, a u trećoj kategoriji najbolјe je bilo somborsko Srpsko građansko pevačko društvo, iza koga su se plasirali horovi iz Šida i Novog Sada. Smotra je završena velikim koncertom u areni i zajedničkim nastupom preko 700 pevača i pevačica, kao i posebnim nastupom beogradskog hora „Stanković“.
Veliki i pozitivni odjek dobila je Prva slava Srba pevača u tadašnjoj srpskoj i mađarskoj štampi, ali skladni poj horova, svega nekoliko sedmica kasnije, zameniće četvorogodišnji tutanj topova Velikog rata.
Milan Stepanović
