Evropa se upoznala sa pošastima kolere tek krajem prve trećine 19. veka. Na svoj crni pohod pandemija kolere krenula je iz Indije i širila se po jugoistočnoj Aziji između 1816. i 1826. godine, da bi 1829. godine stigla do evropskih predela južne Rusije. Godine 1831. kolera se pojavila i u Ugarskoj, kao delu Habzburške monarhije. Tokom trajanja pandemije u Ugarskoj su bila zaražena 218.183 stanovnika, od kojih je 87.391 oboleli (ili 40,05%) smrtno stradao. Pandemija je tokom 1831/32. g. nastavila da se širi prema nemačkim državama, Francuskoj i Velikoj Britaniji, pa je samo u Parizu od kolere preminulo oko 20.000, a u Londonu preko 6.500 stanovnika.
Kolera, koja ranije nije bila poznata u Evropi, predstavlja akutnu infekciju tankih creva, koju uzrokuje bakterija, a dovodi do teške dehidratacije obolelog usled višednevnih proliva i povraćanja, što ishoduje kolapsom celog organizma. Smrtnost se među zaraženima kretala i preko 50%, a najmlađi su bili i najugroženiji. Nehigijenski uslovi života, nerazvijena medicinska služba i nedostatak lekova pogodovali su razvoju epidemije kolere, posebno u južnim krajevima tadašnje Ugarske.
U Bačkoj, pa i u Somboru i okolini, kolera se pojavila u julu 1831. godine. Na pojavu zaraze administracija Bačko-bodroške županije brzo je ragovala, pa je osnovan poseban županijski Zdravstveni odbor (sa sedištem u Baji), kojim je predsedavao Somborac pl. Pavle Fratrićević. Odbor je odmah naredio zatvaranje svih prilaznih puteva prema Bačko-bodroškoj županiji, osim na severu kod Meljkuta, gde je uspostavljen 20-dnevni karantin. Ipak, to nije pomoglo da se zaraza ne proširi, pa je na prostoru Bačko-bodroške županije kolerom ukupno bilo zaraženo 14.911 stanovnika, od kojih su 7.702 (ili 51,65%) preminula od posledica bolesti. Posebno je teško stradala Subotica, u kojoj je bilo zaraženo oko 5.000 stanovnika, a preminulo je više od polovine zaraženih (prema franjevačkim izveštajima, od kolere je 1831. g. u Subotici preminulo 2.599 obolelih stanovnika, a drugi podaci govore o preko 3.000 preminulih). U znatnoj meri stradala su i naselja u bačkom Potisju.
U Somboru, koji je, za ono vreme, imao razvijenu gradsku zdravstvenu službu već u drugoj polovini 18. veka, kolerom je bilo zaraženo 846, a preminulo je 320 žitelja grada (37,82%). Od četiri somborska lekara samo je jedan (Bela Cilinger) odmah zazvonio na uzbunu, dok su ostali lekari prve žrtve bolesti pripisivali nekoj vrsti groznice. Cilinger se, ujedno, najviše istakao na suzbijanju zaraze u gradu. Zarazom su teško bila pogođena i neka okolna naselja, poput Bezdana, gde je obolelo između 700 i 800 stanovnika, a preminulo oko 350, Monoštora, u kome je do kraja avgusta 1831. obolelo 217, a preminulo 108 stanovnika, i Kupusine, u kojoj su, za svega dve sedmice epidemije kolere, umrla 472 žitelja. Istovremeno, veliko selo Stanišić, severno od Sombora, imalo je svega 18 zaraženih i 13 preminulih, a u susednim selima Nemeš Militič (sada Svetozar Miletić) i Čonoplja epidemije uopšte nije bilo.
U krajevima Bačke gde je epidemija kolere posebno snažno harala, narod se, u nadi da će izbeći koleru, sakrivao po pustarama, barama i močvarama, ili je pio lekove za koje je verovao da mogu da pomognu. Ipak, i to je najčešće bilo uzaludno, pa su u leto 1831. g. spevani stihovi:
Neki se kriju,
medecinu piju,
drugi od str’a beže,
pribežište traže.
No, ljuta kolera
i tamo ih srela
i smertno pojela.
I nekoliko drugih sačuvanih stihova takođe svedoče o munjevitom naletu kolere:
U jednom danu
jedanaest izdanu
Sve iz jednog doma
kao da od groma
sprženi su bili.
U najvećem jeku zaraze govorilo se da „dok ujutro kopaš raku za onog koji je noću umro, već i tebe na dasku polažu“.
Poučeni ranijim epidemijama kuge, županijske vlasti su naredile da oko svih naselja budu načinjeni sanitarni kordoni. Na svakih desetak metara danonoćno su stražarili naoružani vojnici ili seoske i gradske straže sačinjene od mlađih i zdravih muških stanovnika, koji su uz sebe imali vile, kose i motike. Iz naselja niko nije mogao da izađe, niti da uđe u njih bez posebne dozvole županijskih vlasti. Ulice su privremeno bile ispresecane dubokim šančevima. Paorima iz južne Bačke (Palanka, Futog) zabranjen je bio odlazak u Srem, gde su imali njive i imanja, a apatinskim ribarima oduzeti su čamci, zbog čega su se žalili vlastima, s obrazloženjem da im preti glad ako im se ne dopusti odlazak u ribolov. Službena pisma i druga prepiska morala je da prođe dezinfekciju (pošta je uzimana dugim motkama, pa je bušena posebnim iglama kako bi bila što bolje dezinfikovana na sirćetnoj pari i dimu od drveta, tamjana, sumpora, hlora ili šalitre). Na sličan način dezinfikovana je i odeća. Zbog kolere su mnoga polja ostala neobrađena, pa se kasnije ponegde u Bačkoj javila i glad.
Tokom epidemije široko je carovala praznoverica, a malobrojni lekari, koji su obilazili naselja, bili su dočekivani neprijateljski („gde se oni pojave, tu još više mrtvih bude“, govorili su neuki stanovnici bačkih naselja). Lekari su sa sobom nosili hlorni kreč za dezinfekciju, ali je priprost narod verovao da je reč o otrovu, koji ima svrhu da potamani što veći broj ljudi. U mnogim mestima, umrli od kolere zajednički su sahranjivani, bez uobičajene pogrebne ceremonije. Zbog toga ljudi nisu prijavljivali svoje bolesne i molili su sveštenike i činovnike da ne upišu koleru kao razlog smrti, kako bi ih mogli dostojno sahraniti. Kako takve molbe obično nisu vredele, mnogi su svoje upokojene sahranjivali krišom, noću.
Prva velika epidemija kolere na ovim prostorima smirila se do kraja jeseni, a potpuno je prestala u februaru 1832. godine. U manjem ili većem obimu, kolera se u Bačkoj i Vojvodini ponovo javila 1836, 1849, 1855. i 1866, a posebno je snažna bila epidemija u leto 1873. godine, koja je u Bačkoj rezultirala skoro istovetnim brojem obolelih i preminulih kao i 1831 (1873. g. obolelo je 14.555 ili 6,41% od ukupnog broja stanovnika Bačke, preminulo je 7.667 ili 3,38% od ukupnog broja stanovnika, a stopa smrtnosti među obolelima bila je od 52,75%).
M.S.
[U tekstu su, osim ostalog, korišćeni i podaci Slavka Jovina, Milenka Beljanskog, Lasla Tota i Dejana Jakšića.]
