Posle troipogodišnje okupacije Sombora pod Hortijevim fašističkim režimom, a potom i neposrednom nacističkom upravom, usled napredovanja sovjetske Crvene armije, početkom jeseni 1944. g. došlo je do opšteg rasula u mađarskoj državnoj vlasti na teritoriji Bačke i povlačenja mađarskih i nemačkih trupa, kao i dela nemačkog i mađarskog stanovništva.
Dan nakon oslobođenja Beograda, prethodnica trupa Trećeg ukrajinskog fronta sovjetske Crvene armije ušla je i u nebranjen Sombor, u prepodnevnim časovima 21. oktobra 1944. godine. Sovjetskim trupama komandovao je potpukovnik Huzivadze, koji je pred Gradskom kućom poslužen hlebom i solju, a zatim je sa balkona Gradske kuće okupljenima objavio da je nastupilo oslobođenje i da je prestala fašistička vlast.
U popodnevnim časovima u Sombor su počeli da ulaze i borci Narodnooslobodilačke vojske Jugoslavije, odnosno okolnih partizanskih odreda, među kojima i jedna četa Somborskog partizanskog odreda, koja je u grad ušla sa severne strane, dolazeći iz salaškog naselja Obzir. Do tog vremena na ulicama Sombora već se skupio narod koji je klicao saveznicima, Titu, ali i kralju Petru II, a partizani su držali govore sa kamiona. Tokom noći u grad je, iz pravca Stapara, ušlo još oko 120 boraca Somorskog partizanskog odreda.
Suštinski je u danima i nedeljama nakon oslobođenja gradom upravljala vojska, a formalno je upravni organ predstavljao tek osnovan Narodnooslobodilački odbor, na čijem je čelu bio Gligorije Gliša Rakić. Nove vlasti su, putem štampane objave, odmah naredile prikupljanje oružja od civilnih lica i razoružavanje svih mađarskih i nemačkih vojnika, privremeno su zabranile svako kretanje po gradu od sedam uveče do šest ujutro, kao i točenje alkohola, pa su zatvorene i sve gostionice. Najstrožim kaznama zaprećeno je izvršiocima krađa i narušiocima lične i imovinske bezbednosti građana, kao i javnog reda i poretka, a ispred većine gradskih ustanova postavljene su straže (prvobitno je u stražarskoj službi bilo 30 građana, ali je posle njihov broj narastao na 300). U noći između 21. i 22. oktobra uhapšeni su saradnici okupatora, koji nisu pobegli sa nemačkom i mađarskom vojskom.
Već sutradan, komandant partizanskog odreda i politički komesar, osim vojne, preuzeli su i smenili civilnu vlast, koju je postavio sovjetski potpukovnik (članovi dotadašnjeg NOO ostali su da pomažu vojnim vlastima). Četiri dana kasnije vojna vlast je imenovala nov Narodnooslobodilački odbor, na čijem se čelu nalazio Lazar Plavšić. Članovi odbora bili uglavnom mlađi ljudi, mahom somborski Srbi i Bunjevci, a među njima je bilo radnika, zemljoradnika, zanatlija, trgovaca, studenata i činovnika (među poznatijim Somborcima u NOO ušli su slikar Milan Konjović, apotekar Đorđe Đurica Antić, sudija Gliša Rakić itd.). Građanstvo je bilo mobilisano na poslovima prikupljanja letine sa njiva, kao i na pomoćnim poslovima vezanim za boravak vojske. Usledile su i manifestacije, među kojima je najveća bila proslava Oktobarske rebvolucije, koja je održana na somborskoj glavnoj ulici, 7. novembra 1944. godine.
Tokom narednih dana u Sombor je počeo da ulazi sve veći broj jugoslovenskih partizana i boraca sovjetske Crvene armije. U gradu je nekoliko nedelja boravio i komandant Trećeg ukrajinskog fronta, sovjetski maršal Fjodor Ivanovič Tolbuhin, koji je prvo stanovao u današnjoj ulici Avrama Mrazovića (u kući br. 7), a zatim u vili na Bezdanskom putu. Grad je, ubrzo, postao važan vojni centar za pripremu daljih borbi protiv nemačkih snaga, a od 11. do 19. novembra 1944. godine, u vreme Batinske bitke, jedne od najvećih u završnim borbama na tlu Jugoslavije, Sombor je bio tehnički, mobilizacioni i bolnički centar. Kroz njega je tokom tih nedelja promarširalo više desetina hiljada sovjetskih vojnika Trećeg ukrajinskog fronta, a u gradskim bolnicama lečene su hiljade ranjenika. Mnogi mladi i borbama još nevični Somborci bili su mobilisani i stradali su u ovoj bitki, u kojoj je poginulo 648 partizana (od kojih 82 iz Sombora) i 1.237 boraca Crvene armije (deo njih sahranjen je na somborskom Partizanskom i Crvenoarmejskom groblju).
Nažalost, prvi meseci nove vlasti u Somboru obeležila je i surova odmazda nad nemačkim i mađarskim stanovništvom grada i okolnih naselja. Na sličan način kao što je mađarska vojska prvih dana okupacije bezrazložno pogubila više od stotinu nevinih srpskih i jevrejskih civila, vojne vlasti i OZNA su, od kraja oktobra 1944. g. do početka ferbuara 1945. godine, pogubili znatan broj građana mađarske i nemačke nacionalnosti (reč je o više hiljada stradalih), ne vodeći računa o razlici između stvarne i (većinski) izmišljene krivice. Surova osveta prestala je tek nakon ukidanja vojne vlasti i potpune uspostave civilne uprave u Somboru, polovinom februara 1945. godine.
Milan Stepanović
