SENĆANSKA BITKA – DOGAĐAJ KOJI JE PREOKRENUO ISTORIJU EVROPE

Bitka kod Sente spada u red onih istorijskih događaja, koji su presudno uticali na tokove evropske, pa i svetske istorije. Tokom 14 godina ratovanja započetog napadom trupa Otomanske imperije na Beč 1683. godine, turska vojska je doživela niz poraza, te je austrijska carska vojska, potpomognuta trupama okolnih hrišćanskih kneževina i kraljevina, tokom nekoliko sledećih godina uspela da oslobodi veći deo nekadašnje Kraljevine Ugarske. Između 1686. i 1688. g. turska vojska je potisnuta iz Bačke, a oslobođena su i sva tadašnja veća i važnija bačka naselja i utvrđenja – Baja, Subotica, Sombor, Bač, Kovilj, Titel, Bečej i Senta. U narednoj decenije bitke sa Turcima vođene su sa promenljivim uspehom. Mada je austrijska carska vojska u jesen 1688. g. zauzela Beograd, a tokom 1689. g. prodrla sve do Niša, Skoplja i Prizrena, turske snage uspele su 1690. g. da povrate sve zauzete gradove južno od Save i Dunava. Privremena granica između dva moćna carstva ustalila se na Savi, Dunavu i Tisi, a do znatnijih pomeranja nije došlo ni nakon velike pobede hrišćanske vojske nad Turcima u Bitki kod Slankamena, na tromeđi Srema, Bačke i Banata, 19. avgusta 1691. godine. Turska vojska upala je tokom 1694. i 1695. g. u Bačku i napala je Titel i Bečej, a Titel su Turci, na kratko, 1695. g. ponovo i osvojili.

Dolaskom na presto mladog Mustafe II (1695), čoveka ratobornog i snažnog karaktera, pokrenute su turske ambicije da carstvo povrati izgubljene teritorije. U rano leto 1697. g. sultan je na čelu velike vojske od oko 130.000 ljudi krenuo od Jedrena, preko Sofije i Niša, ka Beogradu. Njegove snage bile su pojačane trupama krimskih Tatara  i odredima kuruca erdeljskog mađarskog kneza Imrea Tekelija.

Na tu vest glavnokomandujući austrijske carske vojske u Ugarskoj feldmaršal princ Eugen Savojski, mlad, ali već istaknut i iskusan vojskovođa, pošao je, početkom meseca jula, iz Beča prema Petrovaradinu (o Eugenu Savojskom u posebnom prilogu na ovom sajtu: https://www.ravnoplov.rs/princ-eugen-savojski/). Prešavši Dunav  drvenim pontonskim mostom, koji je bio postavljen na 44 broda u blizini Verešmartona (Zmajevca) u Baranji (prema sačuvanim skicama, pontonski most se nalazio kod današnjeg sela Batine), Eugen Savojski je 12. jula 1697. g. stigao na levu obalu reke, u okolinu Koluta, podunavskog bačkog sela, udaljenog dvadesetak kilometara severozapadno od Sombora. Pored Koluta se nalazio velik vojni logor (koji Savojski u svojim pismima naziva logorom kod Verešmartona), u koji  je pristizala vojska iz svih krajeva Habzburškog carstva. U logoru još nije bila sakupljena glavnina vojske, pa je princ Savojski ovde zatekao svega 20.000 vojnika, sa malim rezervama hrane i sa ispražnjenom blagajnom.

Vojska je bila utaborena pored sela, uz rukavac Dunava, a dolazak vrhovnog zapovednika pozdravljen je sa tri plotuna. Eugen Savojski je već sledećeg dana pregledao 16 carskih i devet saksonskih pešadijskih regimenti, kao i osam carskih i dve saksonske konjičke regimente. Ne čekajući preostale korpuse iz gornje Ugarske i Erdelja, Savojski je, sa delom okupljene vojske, krenuo 18. jula iz Koluta prema Petrovaradinu. Prvog dana marša vojska je sledila tok Dunava do Monoštora, a sutradan (19. jula) skrenula je jugoistočno i podigla logor kod Sombora. Iz logora u močvari pod Somborom (Bericht aus dem Feldlager an dem Morast unter Zombor) Savojski je 20. jula poslao izveštaj Ratnom savetu u Beču. Sa logorovanjem austrijske vojske pored Sombora, u julu 1697. g. vezan je i nastanak prvog crteža grada, koji je tom prilikom načinio vojni topograf Fransoa Nikola Spar de Bensdorf (prema sačuvanom crtežu, trupe Eugena Savojskog logorovale su severno od Sombora, između današnjeg šikarskog, bezdanskog i monoštorskog puta, a predanje govori da je somborski prigradski predeo Mali Beč, koji se nalazi upravo na ovom prostoru, nazvan po brojnim nemačkim vojnicima princa Savojskog i njihovom vojnom logoru).  Savojski je nastavio marš obalom reke Mostonge, pa je 22. jula stigao u Bač, a 26. jula do Racke Varoši (kasnije Petrovaradinskog Šanca, današnjeg Novog Sada), preko puta Petrovaradinske tvrđave. Početkom avgusta iste godine, preko Pečuja i Mohača, do Sombora je stiglo i deset pukova ekspedicijskog korpusa i dragona (šest iz Austrije i četiri iz Pešte), koji su odavde, brzim maršem, bez dana odmora, krenuli prema Petrovaradinu, gde su se 13. avgusta priključili glavnini austrijskih snaga. Prikupljajući vojsku, Eugen Savojski je morao da obezbedi i njeno uredno snabdevanje hranom, pa je u pismu poslatom Ratnom savetu iz Petrovaradina, 21. avgusta 1697. godine, napisao da očekuje po 40 kola hrane iz bajskog, somborskog i segedinskog okruga.

U austrijskim trupama, sastavljenim od pripadnika mnoštva različitih naroda, služili su 1697. g. nemački, španski, francuski, italijanski, češki, moravski, mađarski, hrvatski, srpski i bunjevački vojnici i oficiri. Trupe srpske milicije bile su, delimično, pod komandom podvojvode Jovana Monasterlije (oko 1.000 pešaka i 700 konjanika), a delimično su služile u sklopu redovnih carskih pukova.

Sudar austrijskih i turskih snaga zavisio je od pravca kretanja sultanove vojske, koja je 10. avgusta stigla do Beograda, a 19. avgusta prešla Dunav kod Pančeva. Savojski je pogrešno procenio da će glavnina turske vojske nastaviti pohod kroz Banat prema Erdelju, pa je pošao desnom obalom Tise prema Segedinu kako bi se susreo sa dodatnim carskim korpusima, koji su dolazili sa severa (26. avgusta je logorovao pored Sente). Neočekivano, većina turskih snaga, zaštićenih velikim galijama, prešle su Tisu kod Titela i prebacile se iz Banata u Bačku, te su 28. avgusta ponovo zauzele i spalile titelsku tvrđavu. Verujući da bi Turci lako mogli iz Titela da krenu prema Petrovaradinu, Savojski se sa svojim trupama, usiljenim maršem, vratio od Sente prema Rackoj Varoši (Novom Sadu) i veštim manevrom sprečio je očekivan turski napad na strateški ključnu petrovaradinsku tvrđavu. Sultan Mustafa II tada je odlučio da sa svojom vojskom napadne Segedin. Turci su nastavili pohod desnom (bačkom) obalom Tise, preko Vilova i Kovilja, prema Segedinu, a Eugen Savojski je, prateći kretanje neprijateljske vojske, oprezno krenuo za Turcima, sa svojim brojčano slabijim trupama, koje su bile razmeštene između Petrovaradina i Sentomaša (Srbobrana). Sultan je, u međuvremenu, saznao i da je Segedin snažno branjen, pa je odustao od napada i odlučio da ponovo pređe na levu obalu Tise i krene prema Erdelju. Desetog septembra Turci su stigli do Sente, koju su opljačkali i spalili. Na mestu gde se, prema predanju, nalazilo duguljasto rečno ostrvce ili sprud (nije ucrtano na planovima bitke) Turci su preko Tise počeli da postavljaju pontonski most, načinjen od dasaka položenih na 60 dereglija (splavova), učvršćenih šipovima i vezanih kožnim remenjem.

Kapetan srpske milicije u Senti Jovan Popović Tekelija izvestio je u noći s 10. na 11. septembar princa Eugena Savojskog, koji se nalazio u logoru iznad Bečeja, kod Petrovog Sela, 20-tak kilometara jugoistočno od Sente, da Turci prelaze Tisu kod Sente i napuštaju Bačku. Potom je, kao odličan poznavalac terena i prečica kroz bare i ritove uz Tisu, po noći, „upravljajući put svoj po zvezdama“, sproveo dva manja austrijska izviđačka odreda do Tise i turskih položaja.

Sutradan ujutro, 11. septembra 1697. godine, Eugen Savojski je, sa oko 40.000 vojnika, u 12 kolona (šest pešačkih i šest konjičkih), krenuo prema Senti, do koje je stigao u popodnevnim časovima. Sultan je, sa artiljerijom i većinom turskih konjanika (spahija), već prešao na banatsku stranu i tu je podigao logor, te je u toku bio prelaz janičara i turske pešadije. Ne očekujući da austrijska vojska može brzo i neprimećeno da im se primakne, Turci su bili iznenađeni pojavom trupa Eugena Savojskog iza leđa, pa su poslali jednog od svojih komandanata, Bošnjaka Džafer-pašu, da sa relativno malobrojnim snagama zaustavi nadiranje hrišćanske vojske. Videći da ne može da se suprotstavi tolikoj vojsci, Džafer-paša je počeo da se povlači, ali je pri tom pao s konja i bio zarobljen. Ispitivao ga je Eugen Savojski, pa je, pod pretnjom smrću, Džafer-paša odao da je sultan sa artiljerijom i konjicom već prešao Tisu i da je na desnoj obali ostala samo pešadija. Ove podatke potvrdila je i austrijska izvidnica. To je bilo presudno u odluci Savojskog da odmah napadne neprijatelja, uprkos naređenju Ratnog saveta da zbog brojčane nadmoći turske vojske ne ulazi u bitku.

Turci su obrazovali mostobran polukružnog oblika koji je obuhvatao nedovršen spoljni šanac, u poluprečniku od oko 750 metara od pontonskog mosta, i unutrašnji šanac u poluprečniku od oko 400 metara od mosta. Šančeve su ojačali palisadama od kola. Eugen Savojski je svoju vojsku i artiljeriju rasporedio u luku oko turskog mostobrana. U sredini se, prema njegovom izveštaju, nalazio 21 pešadijski bataljon sa 26 topova. Na desnom krilu bilo je deset pešadijskih bataljona, 42 konjička eskadrona i 12 topova, sa bočnom zaštitom od četiri bataljona, 11 eskadrona i dva topa. Na levom krilu nalazilo se 12 pešadijskih bataljona, 48 konjičkih eskadrona i deset topova, sa bočnom zaštitom od četiri bataljona, 11 eskadrona i deset topova. Princ Savojski ukupno je raspolagao 51 pešadijskim bataljonom, 112 konjičkih eskadrona i 60 topova. On je komandovao vojnim snagama u centru, a uz njega su bili feldmaršal Karl Franc Lotarinški princ od Komersija, artiljerijski generali Kristofer fon Berner i Hajnrih Rajs, zapovednik erdeljske vojske konjički general grof Žan-Luj Bizi-Rabutin, feldmaršal-lajtnant Franc Karl fon Auersperg, general-vahtmajsteri (general-majori) fon Kristijan Ditrih fon Rubel i Oto fon Šlabrendorf. Desnim krilom zapovedali su artiljerijski general Zigbert Hajster i feldmaršal-lajtnanti Johan Franc fon Gronsfeld i Joahim Hajnrih Truhses, a levim krilom artiljerijski general Gvido Štarhemberg i feldmaršal-lajntnanti Johan Andreas Korbeli i Šarl Tomas, princ od Vodmona.

Turske snage bile su okružene na veoma uskom prostoru, a austrijska artiljerija je sa bokova snažno tukla pontonski most, inače zakrčen turskim trupama (veliki vezir je pozvao svoju konjicu, koja je već prešla na levu obalu Tise, da se vrati, što je dovelo do ugibanja mosta i opšte zabune među turskim vojnicima). Istovremeno su austrijski bataljoni sa levog i desnog krila uspeli da zauzmu nebranjen deo između mostobrana i turskih šančeva, te su presekli odstupnicu turskoj vojsci ka mostu, potpuno je opkolili i izazvali paniku u njenim redovima. Princ Savojski je naredio svojoj konjici da sjaše i da krene u napad kao pešadija. Probivši tursku odbranu snažnim napadom, austrijske trupe su zauzele mostobran, što je izazvalo konačno rasulo u  redovima neprijatelja, pa su, do sumraka istog dana, Turci bili potpuno poraženi. U svom izveštaju o bitki Savojski piše kako je, nakon zauzimanja mosta, nastalo užasno klanje kako u rovovima, tako na mostu i u vodi u koju se neprijatelj bacio sa nadom da će uspeti da pobegne. Savojski u izveštaju ističe da su njegovi vojnici bili toliko razjareni u žaru bitke, da nisu uzimali zarobljenike ni kada su im paše i turski oficiri nudili zlato u otkup za svoje živote. U smiraj dana bitka je bila završena veličanstvenom pobedom hrišćanske vojske. U svom izveštaju caru Leopoldu I Eugen Savojski navodi da ni sunce nije htelo da zađe dok svojim plamenim okom nije videlo potpun trijumf pobedonosnog oružja Vašeg carskog veličanstva.

Prema austrijskim zvaničnim izveštajima, u bitki je poginulo oko 20.000 Turaka, a još oko 8.000 turskih vojnika udavilo se u Tisi pokušavajući da, u velikoj gužvi i pod mecima austrijskih musketara, prepliva na levu obalu. Savojski u izveštaju navodi da je uništena celokupna turska pešadija i da su gotovo svi janičarski oficiri poginuli. Među poginulim turskim velikodostojnicima bio je i veliki vezir Elmas Mehmed Paša (njega su, prema turskim izvorima, sasekli sopstveni janičari kada je pokušao da spreči njihovo bekstvo preko mosta) sa još četiri vezira, 13 beglerbegova, tri turnadži-baše, preko 30 janičarskih aga, spahija i silihdara i 20 alajbegova. Videvši sa leve obale Tise težak poraz svoje vojske, sultan Mustafa II je, kako bi se spasao, pod okriljem noći i prerušen u običnog vojnika, u pratnji samo dvojice slugu, odjurio u tursko utvrđenje Temišvar, a za njim je do temišvarske tvrđave uspelo da se probije još oko 2.000 turskih vojnika.

Austrijska vojska je tek narednog dana postala svesna razmera svoje pobede. Zatekla je na levoj obali reke u strahu i brzini napušten sultanov logor i zadobila je ogroman ratni plen: 423 zastave, među kojima su i one janičarske, sedam tugova, sultanov pečat koji se nalazio oko vrata ubijenog velikog vezira, 48 bubnjeva, 87 topova različitih kalibara, 58 merzera (artiljerijsko oružje kratke cevi), 28.000 kg barutnog praha, 19.000 kg olova, 5.400 topovskih kugli, 553 bombe, 6.300 ručnih granata, 62 pontona, sedamdeset i dvoje kola za mostove, 9.000 kola, 600 tovarnih kamila, 15.000 volova, 7.000 konja, više hiljada šatora (među njima i sultanov), sultanova kola (osmopreg), pa i deset žena iz sultanovog harema. Pojedini izvori navode da je zaplenjena i sultanova blagajna sa oko 40.000 dukata, kao i turska ratna blagajna sa četiri miliona dukata, ali taj podatak ne postoji u zvaničnim izveštajima Ratnom savetu, niti u kasnijim zapisima Eugena Savojskog (moguće je da su ratnu blagajnu u noći posle bitke opljačkali Tekelijevi vojnici). Austrijski gubici, u poređenju sa turskim, bili su skromni – poginulo je 28 oficira i 401 vojnik, ranjena su 133 oficira i 1.465 vojnika, a ranjena su ili izgubljena 3.533 konja i 16 volova.

Bila je ovo najveća i najbrža hrišćanska pobeda nad Turcima u dotadašnjoj viševekovnoj istoriji međusobnih ratova. Njenu veličinu ne umanjuje ni činjenica što su turske vojskovođe bile razjedinjene i međusobno sukobljene, te da ih je ujedinjavala samo mržnja prema velikom veziru. Tursku vojsku, mada mnogobrojnu, činili su pripadnici raznih naroda koji se međusobno nisu razumeli, među kojima je, osim Turaka, posebno bio velik broj Albanaca, ali i muslimanskog slovenskog življa, Tatara, Mađara vernih turskom savezniku grofu Tekeliju, i drugih balkanskih, azijskih i severnoafričkih naroda.

Mada je pobeda protiv Turaka bila potpuna, Eugen Savojski nije imao dovoljno razvijenu logističku podršku koja bi mu omogućila da kapitalizuje trijumf kod Sente i osvoji od Turaka Banat. Njegova vojska bila je iscrpena dugim marševima i bitkom, njena oprema i odeća bili su dotrajali, a finansije presahle, te je odustao od daljeg gonjenja neprijatelja.

Vest o hrišćanskoj pobedi nad Turcima kod Sente, tri dana kasnije (14. septembra 1697), u Beč je doneo Šarl Tomas, princ od Vodmona, prijatelj i saborac Eugena Savojskog, kome je glavnokomandujući poverio počasnu dužnost da caru, dvoru i građanima Beča saopšti da su Turci poraženi i da je ratni plen ogroman.  Uspeh carske vojske proslavljen je zvonjavom svih crkvenih zvona u Beču, počasnim plotunima i vatrometom iznad ukrašenih trgova, te misom zahvalnicom (Te Deum) i podizanjem trijumfalne kapije sa stubovima i natpisom: Vienna ad Zentam servata MDCLXXXXVII (Beč je kod Sente odbranjen 1697). Dvor je, u znak pobede kod Sente, iskovao i prigodne medalje. I danas u Beču postoji Senćanska ulica i Senćanski trg (Zentagasse, Zentaplatz), na kome se nalazi i spomen-ploča zahvalnosti građana Beča Eugenu Savojskom za pobedu u Bitki kod Sente.

Posle velike pobede kod Sente feldmaršal Eugen Savojski je, u oktobru 1697. godine, sa oko 6.500 vojnika (među kojima je bilo 2.000 srpskih pešaka i 300 konjanika), upao u Bosnu i došao do Sarajeva, koje su austrijske trupe opljačkale i zapalile u noći s 23. na 24. oktobar. Povlačenje austrijske vojske iz Bosne pratilo je i preseljenje mnoštva pravoslavnog i rimokatoličkog stanovništva, koje se kasnije nastanilo po Slavoniji i Bačkoj.

*   *   *

U Bitki kod Sente učestvovalo je oko 500 somborskih militara pod komandom kapetana Đura Markovića, sina nekadašnjeg kapetana Dominika Duja Markovića. Kao i većina jedinica srpske milicije, borili su se na levom krilu, pod komandom grofa Gvida Štaremberga, a zapisano predanje navodi kako su se Somborci i ovog puta odlikovali hrabrošću i odvažnošću. Potvrdu ovih navoda nalazimo i u činjenici da je, nedugo posle bitke, zastavniku somborskih militara Grujici Asimarkoviću car Leopold I dodelio 1699. g. plemićku titulu sa grbom zbog vojnih zasluga prema kruni.

Za Bitku kod Sente vezan je i poslednji boj sa Turcima u Somboru, koji je imao pomalo groteskan oblik. Vodili su ga, prema zapisanom predanju, somborski starci i žene sa jednim odredom rasturene turske vojske, koji je, posle poraza kod Sente, dok su somborski militari još bili na terenu sa carskom vojskom, dospeo do Sombora kako bi ga opljačkao. Kada su Turci počeli sa nasiljem i pljačkom, zazvonila su sva gradska zvona, koja su zbunila i uplašila napadače, pa ih odvažne Srpkinje i Bunjevke sa perajicama i grebenicama, a starci sa budacima i gvozdenim vilama pobiju i rasteraju. U spomen na ovaj događaj ustanovljen je običaj, koji se poštovao skoro dva i po veka, da svako veče, u devet časova, istovremeno zvone zvona i pravoslavne i katoličke obe velike somborske crkve. Takođe, duže od dva stoleća opstala je u  Somboru i izreka za nekog ko bi mnogo ili sve izgubio: „Dobio baš k’o car na Senti“. Od februara 1898. g. u Velikoj sali zdanja Županije u Somboru postavljena je monumentalna slika “Bitka kod Sente”, slikara Franca Ajzenhuta (veličine 7 x 4 metra, koja sa ukrasnim ramom ima preko 45m2). Ova slika danas predstavlja jedan od simbola kulutrono-istorijske tradicije grada Sombora (više o njoj u prilogu na ovom sajtu: https://www.ravnoplov.rs/bitka-kod-sente-nasa-najveca-slika/).

*   *   *

Bitka kod Sente nije imala poseban strateški značaj, ali njene posledice su ubrzale konačan završetak neprestanih 15-godišnjih sukoba između hrišćanske i turske vojske na prostoru Ugarske. Posle višemesečnih pregovora, započetih u julu 1698. g. uz posredovanje Engleske i Holandije, u Karlovcima, nedaleko od Petrovaradinske tvrđave, sastali su se u januaru 1699. g. diplomatski predstavnici Austrije, Turske, Mletačke Republike, Poljske i Rusije kako bi i zvanično sklopili mirovni sporazum (tada je, prvi put u istoriji diplomatije, za pregovore korišćen okrugli sto). Osnovno načelo sporazuma bilo je da sve strane zadrže teritorije koje su u tom trenutku bile pod njihovom vlasti. Karlovački mir zvanično je potpisan 26. januara 1699. g. i njime je, osim ostalog, određena i granica između Austrije i Turske, pa su Austriji pripali Erdelj, Slavonija, Baranja, Bačka i tzv. Gornji Srem, a Donji Srem i Banat sa Temišvarom ostali su još nepune dve decenije pod turskom vlasti, koja je opstala i na prostoru Srbije i Bosne.

Potpisivanjem Karlovačkog mira uspešno je završen dugotrajan rat započet turskim pokušajem osvajanja Beča 1683. godine i započelo je osmansko povlačenje iz Evrope. Došlo je i do preustrojstva odnosa u Evropi, a evropske hrišćanske države, uprkos čestim međusobnim sukobima, konačno se otklonile opasnost daljeg nadiranja velikog islamskog carstva u središte Evrope. Turska je pretrpela znatne teritorijalne gubitke, a Austrija je dvostruko proširila svoje posede. Nekadašnja Ugarska ponovo je postala hrišćanska državna teritorija, ovaj put pod nadzorom i potpunom vlasti Habzburške dinastije i bečkog Dvora, što će, svega nekoliko godina kasnije, dovesti do oružane pobune Mađara.

Bečki rat je imao istorijske posledice i za srpsko stanovništvo, koje se u Velikoj seobi pomerilo ka severu, čime je za mnoge naredne decenije učvršćen srpski etnički karakter Srema, Bačke i južne Baranje, ali su na lagano nestajanje bile osuđene periferne srpske oaze nastale Velikom seobom na severu Mađarske. U toku ovog rata završen je i više decenija dug proces preseljenja bunjevačkog stanovništva iz Bosne, Dalmacije i Like, koje će u severnim predelima Bačke, posebno oko Sombora, Baje i Subotice, ubuduće predstavljati značajan etnički, vojni i politički činilac.

Sombor je, nakon odlaska Turaka, još punu deceniju imao prevashodno vojni značaj, a somborska milicija, u čijem su sastavu bili ovdašnji Srbi i Bunjevci, predstavljala je stalno angažovanu vojnu jedinicu, koja je učestvovala i u svim važnijim bitkama austrijske vojske protiv Turaka u poslednjoj deceniji ratovanja. Zahvaljujući toj činjenici, Sombor će, uskoro, dobiti privilegovan status vojnog šanca na Potiskoj vojnoj granici, koji će trajati četiri decenije, a za to vreme biće stečeni potrebni preduslovi da grad i njegovi stanovnici započnu istorijski proces elibertacije.

[Tekst iz knjige Milana Stepanovića “Bitka kod Sente – slika slavne istorije”, Sombor, 2019]

Milan Stepanović