Osamnaesti novembar predstavlja godišnjicu znamenitog Protestnog zbora somborskih graničara, jednog od najznačajnijih događaja u dugoj istoriji Sombora, kojim je utrt put ka dobijanju statusa slobodnog i kraljevskog grada. Početak rata za austrijsko nasleđe, kojim je trebalo da bude priznato i potvrđeno pravo na presto Marije Terezije, ćerke cara Karla VI, zahtevao je učešće mađarskih staleža na strani njihove kraljice. Kako bi se to obezbedilo učinjene su im brojne pogodnosti i vladarka je 1741. g. izašla u susret njihovim zahtevima, među kojima je jedan od učestalih bio i razvojačenje Potiske vojne granice u Bačkoj, te prelazak graničarskih naselja, među kojima je bio i Sombor, pod upravu Bačke županije i Kraljevske komore. Status graničarskog šanca na Potiskoj vojnoj granici Sombor je zvanično imao od 1702. godine, a i 15 godina pre toga on je bio naselje militara, koji nisu priznavali županijsku vlast i koji su se u redovima austrijske vojske borili protiv Turaka, pa i u znamenitim bitkama kod Slankamena (1691) i Sente (1697).
Ipak, kako su graničarske trupe od 1741. g. učestvovale u borbama na evropskim ratištima, na strani Marije Terezije, ova odluka je privremeno bila odložena, pa je sprovedena tek u drugoj polovini 1745. godine. Sombor je 1. novembra 1745. g. i zvanično izdvojen iz sastava Potiske vojne granice, uključen u sastav Bačke županije i preveden pod nadležnost Ugarske dvorske komore.
Ovdašnjim srpskim i bunjevačkim graničarima, koji su, sa svojim porodicama, činili skoro četiri petine somborskog stanovništva, data je mogućnost da ostanu u vojnoj službi ukoliko se presele u graničarska naselja novostvorene vojne granice u Sremu. U suprotnom, bili bi razvojačeni i postali bi komorski podanici (paori).
Ogorčeni odlukom carice, somborski graničari – iskusni i prekaljeni ratnici, koji su se tek vratili sa evropskih bojišta po Bavarskoj, Češkoj, Moravskoj i Šleziji, na kojima su četiri godine krvarili i branili pravo na presto carice Marije Terezije (u Somboru je nakon tog rata ostalo preko 300 udovica, mnogo nezbrinute dece i skoro 150 invalida), održali su 18. novembra 1745. g. protestni zbor na trgu ispred Svetođurđevske crkve.
Na zboru je, dokumentom pisanim ćirilicom i srpskoslovenskim jezikom, koji su potpisala 244 graničara, zatraženo od bečkog dvora da poništi odluku o razvojačenju zbog koje je, kako su naveli graničari, nastalo opšte naše očajanje. Graničari su naveli da su mnogo svoje krvi prolili za carski dom, da su već 70 godina ovde nakon što je Sombor istrgnut iz turskih ruku, te da je odluka o njihovom iseljenju suprotna interesima carskog doma i slovu srpskih privilegija koje su srpskom narodu darovali prethodni vladari, carevi Leopold I, Josif I i Karlo VI, a koje je potvrdila i carica Marija Terezija. Ujedno, učesnici zbora su odredili izaslanstvo koje je upućeno u Beč na pregovore sa dvorom, u koje su određeni Stefan Radojević, Atanasije Stojšić i Nikola Parčetić (ipak, u Beč je od navedenih izaslanika pošao samo Atanasije Stojšić, a umesto Radojevića i Nikole Parčetića u deputaciji su se našli još i Mihajlo Bokerović, te mladi zastavnik Martin Parčetić, koji će u znatnoj meri na svojim plećima izneti borbu za elibertaciju Sombora).
Već u prvoj predstavci, koju su izaslanici podneli carici, predloženo je da Sombor, uz novčanu nadoknadu carskoj blagajni, dobije status slobodnog i kraljevskog grada, pravdajući to svojim zaslugama u prethodnim ratovima. Time je započela teška i uporna trogodišnja diplomatska borba da Sombor zadobije željene privilegije i stane na prag građanskog društva, koja će biti završena 17. februara 1749. godine, kada je svojim potpisom na elibertacionoj povelji carica Marija Terezija proglasila Sombor za slobodan i kraljevski grad.
Jedinstvo srpskih i bunjevačkih graničara, manifestovano na ovom zboru, i zajednička čvrsta rešenost da odbrane svoja prava ili zadobiju nova, utrli su tako put najuspešnijem poduhvatu i istoriji Sombora.
Milan Stepanović
