Znameniti turski putopisac Evlija Čelebi (1611-1682) učestvovao je 1663/64. godine, kao deo svite velikog vezira Ahmed-paše Ćurpilića, u Austrijsko-turskom ratu, a neko vreme se pridružio i odredima tatarskog hana Ahmeda Giraja, s kojima je učestvovao u pustošenju austrijskih poseda. Nakon neuspelog pohoda na Beč i turskog poraza u leto 1664. godine, Čelebi se, posle potpisivanja mira, vratio sa turskom vojskom, preko Ujvara i Budima, u Beograd, gde je ostao do proleća 1665. godine. Tokom juna 1665. g. Čelebi je sa turskim izaslanstvom otputovao u Beč radi utvrđivanja detalјa mirovnog sporazuma, a po povratku u Budim mirovni sporazum je predao budimskom beglerbegu Gurdži Mehmed-paši, koji mu je, kao nagradu, naložio da izvrši inspekciju turskih naselјa i pokrajina u Mađarskoj.
Tako je Čelebi, verovatno u leto ili jesen 1665. godine (pojedini mađarski istoričari misle da bi godina njegove posete Somboru mogla da bude i 1666), doputovao i u krajeve Segedinskog sandžaka. Prošavši Čongrad, Kečkemet i Kaloču, došao je u Baju, odakle se, nakon pregleda grada, sa pratnjom od 150 lјudi, uputio ka Somboru, koji je bio nahijsko središte velike nahije u Segedinskom sandžaku i već 124 godine pod turskom upravom.
Čelebi je u Sombor stigao posle osam časova puta. Na samom početku zapisa o Somboru on beleži da se grad nalazi na zapadnoj strani jednog velikog polјa, da je u stara vremena bio velika varoš, te se još na mnogim mestima jasno vide ostaci nekadašnjih građevina. Beleži i da ga je osnovao ugarsko-nemački kralј Stefan (reč je zapravo o Žigmundu Luksemburškom, koji je bio prvi ugarsko-nemački kralj), a da ga je iz neverničkih ruku 559. godine (1551/52) osvojio Pertev-paša, jedan od vezira sultana Sulejmana (ovde Čelebi godinu turskog osvajanja Sombora pogrešno pomera za jednu deceniju kasnije).
Unutrašnji grad Čelebi opisuje kao vrlo jaku četvorougaonu palanku, u čijem središtu se nalazila tvrđava građena od čvrstog materijala, u kome je postojao samo dizdarev konak, bez drugih građevina. Tvrđava je bila okružena opkopom, a pred kapijom, odnosno kulom tvrđave, nalazila se mala džamija Sulejman-hana pokrivena ćeramidom i njegov hamam (tursko kupatilo). Na tvrđavi su bila i dva šahi-topa (teška ili velika topa), ali bez i jedne oke baruta jer se mesto nalazilo u unutrašnjosti zemlјe. Izvan tvrđave, u unutrašnjem gradu, koji nije bio nastanjen, nalazila se čaršija sa bazarima, bez stambenih kuća, sa dvesta većinom kujundžijskih dućana, jedna olovom pokrivena i od tvrdog materijala građena džamija i jedan han pokriven ćeramidom. Tokom noći straža je zatvarala kapije unutrašnjeg grada, koji je čuvalo 12 pasvandžija (noćnih čuvara).
Spolјašnja varoš bila je velika i nalazila se sa jugoistočne strane tvrđave, okrenuta Kibli (prema Meki), a okružena vinogradima, baštama i ograđenim vrtovima. U njoj se nalazilo 14 islamskih bogomolјa – pet džamija i devet mahalskih mesdžida (bogomolјa bez minareta), a veličinom su se isticale džamije Išri-paše i njegovog oca Mutedein-paše. Čelebi piše i da među Somborcima imamo mnogo hadžija, što ukazuje i na znatan broj imućnih stanovnika, kao i da se u gradu nalaze i dva znamenita (sveta) groba Šaban-babe (“baba” je titula derviškog starešine – šeha) i imam-efendije Humam-dede (“deda” je skraćenica za derviša), koji se hodočaste. U ovom delu grada nalazilo se i dve hilјade dobrih, prostranih ćeramidom pokrivenih kuća, prizemnih i na sprat, od kojih se, kao najbolјa i najlepša građevina, isticao saraj (dvor) Beri-paše, za koji Čelebi navodi da je pravi rajski vrt Irem, a za Beri-pašu kaže da je najugledniji od svih uglednih i velikih prvaka ovog grada, te da je njegova trpeza danju i noću neograničeno pristupačna i bogatom i siromašnom, starom i mladom. Čelebi je u Beri-pašinom saraju i odseo tokom svog višednevnog boravaka u Somboru.
Putopisac beleži i da u Somboru postoje dve medrese za studente, dve tekije poštovanih derviša, šest osnovnih škola za malu decu (to je veći broj islamskih osnovnih škola nego što ih je bilo u Pešti, Segedinu, Mohaču ili Osijeku), dva hana za putnike i namernike i jedan hamam koji dušu osvežava. Navodi i kako ovde nema tekućih voda, ali da postoje četiri bunara sa živom (pijaćom) vodom.
O raji somborskoj Čelebi piše da nisu Mađari, no vlasi hrišćani (Srbi i Bunjevci) i kaže da Sombor ne pripada Mađarskoj, već je sastavni deo vilajeta Bačke i Vlaške (mada nije jasno o kakvoj administrativnoj podeli ovde piše, moguće je da Čelebi pravi neku, nedovolјno jasnu, razliku između Budimskog i Jegarskog pašaluka, kome je Sombor pripadao). Za Sombor navodi i da je jako bogato mesto, u kome se jedan obrok hrane za konja prodaje za jednu akču, jedno jagnje za deset akči, a kola dinja i lubenica za pet peneza. Gradskim prihodima od carskog hasa, harača i tržnih carina upravlјala je finansijska uprava sa sedištem u Jegru.
Somborski stanovnici, kako navodi Čelebi, većinom su bili trgovci, nosili su krajiška odela, bili su ulјudni i hrabri lјudi, i prijatelјi stranaca. U slučaju opasnosti, Sombor je mogao da dâ i dve hilјade odabranih konjanika-koplјanika. Deo zapisa Čelebi je posvetio opisu svog razgovora o krajiškim pitanjima, koji je, sa starijim i uglednijim Somborcima, vodio u haremu (ograđenom dvorištu – porti) Mutadein-pašine džamije, tokom koga je nastala rasprava povodom grubog postupka jednog od prisutnih učesnika prema svom još neodraslom sinu.
U šeher Somboru, kako ga naziva u putopisu, Evlija Čelebi je proveo čitavu sedmicu, odakle je, bogato darovan (od Beri-paše je dobio stotinu dukata i jednog konja, kao i tri roba pobegla od Tatara, koji su ovde bili na zimovniku), sa svojom velikom pratnjom, otputovao za Bač, putujući osam sati beskrajnom ravnicom.
Čelebijev zapis o Somboru predstavlјa, svakako, svedočanstvo prvog reda, ali prilikom njegove analize treba imati na umu da je putopisac u svojim opisima sklon preuveličavanju, zaokruživanju i orijentalnom nehaju pri upotrebi brojeva, pa sa oprezom treba primiti njegove podatke o broju kuća u spolјašnjoj varoši (Sombor bi, sa dve hilјade kuća, imao preko 10.000 stanovnika, što je, svakako, preterano), broju dućana i broju vojnika (konjanika) koje grad može da sakupi u slučaju potrebe. Realnije deluju navodi o broju džamija, mahalskih mesdžida (samim tim i mahala – devet), škola, hanova i hamama.
Za razmatranje islamskog kulturnog, prosvetnog i verskog života u Somboru dragoceni su Čelebijevi podaci o znatnom broju džamija, mesdžida, medresa, tekija i škola. Oni ukazuju na činjenicu da je u gradu postojao razvijen islamski duhovni život, što potvrđuju i podaci o somborskim prepisivačima dela u arabičkim rukopisima. Na osnovu Čelebijevog zapisa moguće je da se odredi i vreme preobražaja Sombora iz nekadašnje kasabe, kako ga u svom zapisu još 1639. g. beleži Muhamed Belgradi, do šehera, kako ga 1665. g. opisuje Čelebi (“šeher” je u osmanskoj civilizaciji predstavlјao veće otvoreno gradsko naselјe, pretežno naselјeno muslimanskim živlјem, koje je, kao obeležja islamske civilizacije, imalo više džamija [najmanje četiri], kao i mektebe [osnovne škole], medrese [srednje i više škole], tekije, hamame, hanove ili karavanseraje itd, a status šehera imali su, prema zapisu Evlije Čelebija, i Erdut, Titel i Bečkerek, ali i Beograd, Užice, Sarajevo itd.).
Zapis koji je Evlija Čelebi ostavio o Somboru, osim dokumentarnog značaja, uprkos povremenim statističkim preterivanjima i uopštavanjima, predstavlјa istorijsko svedočanstvo o značajnim promenama koje su se dogodile u Somboru tokom prethodne dve ili tri decenije, te o njegovom, sada već završenom, preobražaju u trgovački grad i tvrdu tursku palanku. Bez Čelebijevog svedočanstva mogli bi tek da se naslute izgled i veličina Sombora na završetku turske vladavine, a dragoceni detalјi tog života ostali bi prekriveni zaboravom. Ukoliko se Čelebijevi statistički podaci o Somboru, prema kojima s pravom možemo da budemo sumnjičavi, i višestruko umanje, još uvek ostaje slika mnogolјudne i napredne turske trgovačke palanke, odnosno šehera u kome su uveliko bili razvijeni orijentalna urbana kultura i islamski duhovni i prosvetni život.
Milan Stepanović
