Najstarija freska u Bačkoj nalazi se ujedno i u najstarijoj sačuvanoj, danas franjevačkoj crkvi Uznesenja Marijina u Baču. Bač je naselje sa najdužom urbanom tradicijom na ovom prostoru, po kome je cela oblast Bačke i dobila svoj naziv. Moguće je da se na Bač odnosi zapis o episkopskom sedištu Druge ili Donje Panonije, zapisanom sa imenom Bacensi u pismu vizantijskog cara Justinijana I još 535. godine. Srednjovekovni ugarski izvori ovo naselje, kao županijsko sedište Bačke županije, pominju krajem 11. i početkom 12. stoleća. U isto vreme, Bač je i jedno od dva središta Kaločko-bačke nadbiskupije.
Osnova današnje franjevačke crkve u Baču, svakako najkompleksnijeg kulturnog dobra na prostoru Vojvodine, nastala je krajem 12. veka, kada je, na temeljima starije katedrale, krstaški monaški red Kanonika sv. Groba Jerusalimskog podigao ovde svoj manastir i jednobrodnu romaničku baziliku od kamena i cigle (iz tog vremena su apsida i prednja polovina današnje crkve, kao i zvonik). Posle uništenja ove crkve u invaziji Mongola 1241/42. godine, obnovili su je franjevci, u gotičkom stilu, i dogradili su toranj do visine od 45 metara, a sagradili su i manastirske zgrade. Nakon što su Bač 1529. g. zauzeli Turci, nekadašnja crkva pretvorena je u Sulejman-hanovu džamiju i kao islamski verski objekat služila je sve do 1687. godine, kada su se Turci, pred prodor austrijske carske vojske, povukli iz Bača (iz vremena dok je crkva služila kao džamija sačuvan je u zidu današnje crkve jedan mihrab – ovalno udubljenje okrenuto u smeru Ćabe, prema Meki, odakle je imam predvodio zajedničku molitvu). Već 1688. g. franjevci provincije Bosne Srebrene iz Gradovrha kraj Tuzle preuzeli su nekadašnju crkvu i manastir u Baču, te od tada ovaj objekat ima status franjevačke rezidencije, a potom i franjevačkog samostana (manastira).
Kada su 2011. g. počela istraživanja franjevačke crkve u Baču, tokom radova na produbljivanju niše, pronađeni su ostaci živopisa na južnom kontraforu, koji je postao deo zida kule (zvonika) tokom gotičke obnove crkve u 14. stoleću. Živopis je poticao s početka 13. stoleća i bio je oslikan u vreme unutrašnjeg uređenja romaničke crkve, sagrađene nekoliko godina ili decenija ranije. Od starog srednjovekovnog živopisa sačuvan je samo deo freske Raspeća Hristovog sa Bogorodicom. Pretpostavlja se da je živopis uništen prilikom pustošenja Bača i crkve u vreme mongolske najezde 1241. godine. U okviru italijansko-srpskog projekta freska je konzervirana i restaurirana. Njenu analizu načinio je dr Habil Ištvan Bona, profesor za freske na Katedri za restauraciju Mađarske likovne akademije u Budimpešti. Osim ostalog, o najstarijoj sačuvanoj freski u Bačkoj, dr Habil piše da je naslikana po tehnici i ikonografiji zapadne (verovatno italijanske) freske, sa tipičnim crvenim podslikavanjem na vlažnoj žbuci, koja je ovde jednoslojna i tanka. Natpis početnih slova Hristovog imena (IC XC) ispisan je na grčkom (natpisi na grčkom pojavljuju se u zapadnoj umetnosti sve do 14. stoleća). S druge strane, postoji mišljenje da bi ikona mogla da ima veze s pravoslavnim grčkim prisustvom (u Baču su zapisani “učeni Grci” još 1154. godine – verovatno sveštenici, a prema rečima istoričara dr Atile Fajfera, u nizu najstarijih dokumenata Kaločko-bačke nadbiskupije, navodi se u 13. veku konstantno izraz “kanonski prisajedinjena Bačka biskupija”).
Freska je danas dostupna posetiocima franjevačkog samostana u Baču.
M. S.
