PRELAZAK SANTOVAČKIH ŠOKACA U PRAVOSLAVLJE 1899. GODINE

Jedan od najneobičnijih događaja u crkvenom životu šireg somborskog okruženja, koji je u svoje vreme imao ogroman odjek u srpskoj i mađarskoj javnosti i štampi, dogodio se krajem zime 1899. godine. Tada je 1.177 šokačkih žitelja sela Santova,  javno i svečano, prešlo iz rimokatoličke u pravoslavnu veroispovest.

Santovo – danas Hercegsanto, prvo selo sa mađarske strane granice na putu od Sombora ka Baji –pominje se u arhivskim izvorima još početkom 14. veka, a krajem tog stoleća naselje je zabeleženo u dokumentu o razgraničenju poseda vlastelinske porodice Cobor, čije je rezidencijalno mesto bio Coborsentmihalj, preteča današnjeg Sombora. U 16. stoleću, nakon turskih osvajanja, u Santovo se naseljava rimokatoličko šokačko stanovništvo, poreklom najverovatnije iz Bosne ili Dalmacije, a već 1570. g. u njemu su, prema zapisu turskog katastarskog deftera, poimenično zapisana 32 šokačka domaćina. Godine 1768. u selu je zvanično zapisano 126 porodica „katoličkih Raca“, odnosno Šokaca. Tokom 19. stoleća u Santovo se, u većem broju, naseljavaju Mađari, pa je 1890. g. u selu živelo 3.357 stanovnika (1.915 Šokaca, 1.336 Mađara, 41 Slovak, 35 Nemaca i 30 ostalih).

Neposredan povod za ovaj nesvakidašnji događaj bio je postupak santovačkog rimokatoličkog župnika Janoša Batorija, inače pomađarenog Bunjevca Ivana Burnaća, poreklom iz stare somborske bunjevačke porodice preseljene u obližnje selo Čonoplju. On je, u vremenu javljanja bunjevačkog nacionalnog romantizma, početkom 1880-ih u Somboru pokrenuo list „Bunjevac“, na narodnom govoru ovdašnjih Bunjevaca, ali se ubrzo mađarizovao, promenio ime i stupio u rimokatoličku svešteničku službu (od 1883. do 1886. g. bio je veroučitelj u somborskoj Centralnoj školi). Kako je to čest slučaj kod konvertita, i Batori je postao radikalan u svom novom nacionalnom opredeljenju. Godine 1894. postavljen je za sveštenika u selu Santovu, gde je, uskoro, počeo da, za račun mađarskog, zanemaruje i istiskuje šokački govor u crkvenim propovedima. Santovački Šokci su i ranije bili osetljivi na doseljavanje Mađara i upotrebu mađarskog jezika u crkvenom životu, pa su predlagali da doseljeni Mađari sagrade sebi crkvu, a da se u njihovoj crkvi i dalje koristi šokački govor. Neposredan povod za proteste ovdašnjeg šokačkog stanovništva bila je odluka župnika da se mađarski jezik, umesto svake treće, uvodi u crkveni život i službu svake druge nedelje, što je izazvalo gnev i bučne proteste Šokaca u samoj crkvi, a potom je došlo i do pokušaja fizičkog obračuna sa mađarizovanim sveštenikom, koga je spasavala policija. Burne reakcije santovačkih Šokaca nisu su smirivale i usledio je bojkot seoskog župnika (samim tim i crkvenog života od strane većeg dela santovačkih Šokaca), pa su njihovi predvodnici pokušali da spor reše žalbama na višem nivou. Obraćali su se više puta kaločkom nadbiskupu Đerđu Časki, mađarskom kardinalu Kološu Vasariju u Budimpešti, pa i samom papskom nunciju u Beču, sa zahtevom da im se vrati pravo na redovnu upotrebu narodnog jezika u crkvi. Sve žalbe pokazale su se kao bezuspešne, pa je kod dela santovačkih Šokaca već 1897. g. počela da sazreva misao o prelasku u pravoslavlje. Među njima su se, kao predvodnici, isticali ovdašnji ratari Jaša Prodanov, Šandor Andrin i Živko Velin.

Ni uklanjanje sveštenika Batorija iz Santova (1897), kao ni poseta selu kaločkog nadbiskupa Đerđa Časke, nisu promenili na bolje situaciju sa upotrebom šokačkog govora u crkvenom životu, a ulje na vatru dolio je Đula Varoši, kanonik nadbiskupa Časke (kasnije će i sam postati nadbiskup), koji se, prilikom posete nadbiskupa Časke, obratio Santovčanima rečima: „A što se vi toliko džapate za vaš šokački jezik, kad ionako morate podleći Mađarima?“. Nakon toga, veći deo ovdašnjih Šokaca (blizu dve trećine), već 1897. g. doneo je odluku da pređe u „srpsku viru“, odnosno u pravoslavlje. Skoro dve godine trajali su pokušaji Santovčana da sa opreznim, pa i neodlučnim srpskim crkvenim vlastima Karlovačke patrijaršije i Bačke episkopije dogovore svoje pristupanje pravoslavlju. Vidan pomak dogodio se tek kada je celu stvar u svoje ruke preuzeo somborski advokat dr Petar Cvetković, koji je pravnim putem, u okviru Zakona o slobodi veroispovesti, sproveo sve neophodne pravne radnje za prelazak iz rimokatoličke u pravoslavnu veroispovest. Napisano je preko hiljadu odjava santovačkih Šokaca nadležnom rimokatoličkom parohu, koje su, potom, ozvaničene u sreskom načelstva u gradu Baji. Zatim je sresko načelstvo, po slovu zakona, moralo njihove prijave o pristupanju pravoslavnoj veroispovesti da prosledi Konzistoriji pravoslavne Eparhije bačke u Novom Sadu. Srpske crkvene vlasti nisu se odmah snašle, pa tek kada su se uverile da u samom postupku prelaska Santovčana u pravoslavlje nema ničeg nezakonitog, određen je somborski prota Ljubomir Kupusarević da, sa beležnikom Konzistorije sinđelom Georgijem Vidickim (kasnije koviljskim arhimandritom), obavi zvaničan crkveni obred prelaska u pravoslavnu veru. Pre samog svečanog čina, u Santovo je, dobrovoljno, otišao mladi somborski učitelj (kasnije arhimandrit) Stefan Ilkić, koji je šokačke žitelje Santova pripremio za čin prelaska u pravoslavlje.

Za sam dan svečanog obreda prelaska u pravoslavlje određena je siropusna nedelja, 28. februara (12. marta po novom kalendaru) 1899. godine. Za ovaj događaj posebno se svečano pripremio srpski živalj Sombora, koji se, u rano jutro tog dana, okupio na Trgu Sv. Đorđa, sa bezbrojnim paorskim kolima, karucama, čezama i štajervagnima (lakim otvorenim kočijama). Iz Sombora je ka Santovu krenulo oko 500 kola, ali je usput njihov broj porastao na preko 800 (pridružili su im se i Srbi iz Sivca, Stapara, Lalića, Rac-Miletića, Stanišića, Riđice, pa i iz Novog Sada, Subotice, Baje, Mohača, Sečuja, Vukovara itd.). Beskrajna kolona kola prošla je kroz mađarsko selo Bezdan i nemačko selo Kolut, gde je izazvala veliko zanimanje meštana, a posebno srdačno bila je pozdravljena u šokačkom selu Beregu (Bačkom Bregu), koje se nalazilo u susedstvu Santova. Pravoslavno sveštenstvo stiglo je u Santovo oko pola devet izjutra. Santovčani su svečano opremili oko 80 mladih konjanika, koji su, u bogatoj šokačkoj narodnoj nošnji, izjahali ispred sela na lepim gojaznim i besnim konjima, da dočekaju crkvene izaslanike i goste, koje je sačekalo i 15 kola punih nešto starijih Santovčana. Na ulasku u selo, kao i na putu kroz njega, nalazila su se i tri bogato okićena slavoluka.

Pred početak čina prelaza u pravoslavlje, žitelji Santova i deo gostiju okupili su se u prostranom dvorištu i guvnu kuće Jaše Prodanova, a gosti koji nisu mogli da stanu posmatrali su događaj sa krovova i zidova okolnih kuća i staja, kao i s drveća ili s kamara slame i kukuruzovine. U savršenoj i svečanoj tišini, bez crkvenih zvona (crkva će biti tek kasnije sagrađena), deset pravoslavnih sveštenika iz Sombora, Srbobrana, Novog Sada, Kule i Stapara, kao i iz Branjine u Baranji, predvođeni somborskim protom Kupusarevićem, u svečanim odeždama, osvetilo je vodu, a potom je, sa malog uzvišenja, služilo svetu liturgiju. Pojao je muški hor somborske Srpske učiteljske škole (Preparandije). Potom se žiteljima i gostima besedom obratio prota Kupusarević, koji je u svom govoru, osim ostalog, podsetio Santovčane na važnost i ozbiljnost koraka koji čine, izloživši im ukratko učenje pravoslavne crkve. Prilici svrsishodno, naveo je u svojoj besedi da su Santovčani ranije bili Srbi, koji su bili primorani da pređu u rimokatoličku veru, te da se sad zapravo vraćaju u veru svojih predaka (na sličan način rečeno je za njih i u poslanici patrijarha Georgija Brankovića, a tako je pisala i spram crkvenih krugova opoziciona novosadska radikalska „Zastava“, ali u sva tri slučaja reč je o slobodnoj istorijskoj konstrukciji ili tumačenju, nego o navodima utemeljenim na istorijskim dokazima i građi). Prisutne Srbe, pridošle iz raznih mesta Bačke i Baranje, prota Kupusarević pozvao je da novodobijenu braću (santovačke Šokce) prime u svoju sredinu i da ih predusretnu s ljubavlju. Tada se pristupilo i samom činu prelaska u pravoslavlje.

Na sredini prostora sa okupljenim Santovčanima nalazio se, pred oltarom, ograđen deo, u koji je stupilo 1.177 santovčakih Šokaca. Na dat znak, svi Santovčani su klekli na zemlju, a dvojica sveštenika držali su iznad njih otvoreno jevanđelje. Prota Kupusarević istovremeno je čitao molitvu za prijem u veru (u tom trenutku oglasilo se smrtno zvono sa santovačke rimokatoličke crkve, simbolično oplakujući svoje vernike, koji su od tog časa bili mrtvi za katoličku crkvu). Posle protine molitve, sveštenstvo i svi Santovčani su polako, reč po reč, izgovorili Nikejsko-carigardski Simvol Vere (pravoslavno „Vjeruju“), nakon čega je usledio blagoslov sveštenstva za sve prisutne Santovčane, čime je ozvaničen njihov prelazak u pravoslavnu veroispovest. Usledilo je masovno pričešćivanje novih vernika iz pet putira, koje je trajalo tri četvrt časa, kao i miropomazanje šokačke dece koja još nisu bila miropomazana, odnosno krizmana (pravoslavna crkva priznavala je rimokatoličko krštenje i miropomazanje ili krizmanje, ali su, za razliku od pravoslavne crkve, deca u katoličkoj crkvi krizmana po prvi put tek oko svoje 14. godine). Krštena su i dva nedavno rođena deteta, ranije nekrštena u katoličkoj crkvi. Nakon zvaničnog prelaska u pravoslavlje, govor je novim vernicima i gostima održao i srbobranski sveštenik Đura Strajnić, koji je upravo bio postavljen za bečkerečkog protu. Na osnovu dobrovoljnih priloga sakupljeno je, među prisutnim gostima, za potrebe izgradnje pravoslavne crkve i škole u Santovu, preko dve hiljade forinti (Srbin iz Vukovara Aleksa Paunović, sa sinom Radivojem, sam je priložio hiljadu forinti, a novosadski knjižar Arsa Pajević priložio je 200 forinti).

Žitelji Santova i gosti potom su se razišli po selu, a priređen je i svečani ručak za sveštenstvo i pojce u kući Jaše Prodanova. Prota Ljubomir Kupusarević posebno je tom prilikom nazdravio somborskom advokatu dr Petru Cvetkoviću, kao najzaslužnijem za uspeli prelaz Santovčana u pravoslavlje. Posle podne je priređeno veliko narodno veselje, tokom koga su santovački šokački momci i devojke, uz svirku gajdi, pevali svoje tradicionalne pesme i igrali kolo.

Procenjuje se da je ovom događaju u Santovu prisustvovalo blizu 10.000 ljudi (meštana i gostiju). Posle svega par dana imenovan je za privremenog sveštenika, do postavljenja stalnog, paroh somborske crkve Sv. Jovana Preteče Milutin Gavrilović. Prva služba, kojoj je prisustvovalo preko 300 Santovčana, održana je u dvorištu kuće Jaše Prodanova naredne nedelje, kada je Santovčanim pročitana i podeljena poslanica patrijarha karlovačkog Georgija Brankovića, koja je bila štampana ćirilicom i na srpskom jeziku, ali i latinicom, na ikavskom narečju. Već nakon nekoliko službi pojalo je na liturgiji, isprva pomalo nesigurno, nekoliko santovačkih Šokica. Patrijarh Branković je, svega nekoliko dana posle čina prelaska Santovčana u pravoslavlje, odlučio da iz sopstvenih sredstava otkupi prigodnu kuću u selu za privremenu bogomolju i školu, do izgradnje nove crkve i školskog zdanja (za privremenog učitelja imenovan je Somborac Stefan Ilkić). Vrlo brzo je ustanovljeno pravoslavno parohijsko zvanje i zavedene su matične knjige.

Prota Kupusarević je već prve sedmice po prelasku Santovčana u pravoslavlje, sazvao u Somboru zbor najuglednijih građana srpske narodnosti kako bi bio izabran odbor za izgradnju pravoslavne crkve u Santovu. Istovremeno je Crkveni odbor u Sentomašu (Srbobranu) odlučio da za potrebe gradnje pravoslavne crkve u Santovu izdvoji 3.000 kruna (1.500 forinti). Početkom aprila 1899. godine, kao poklon bajskih Srba, u Santovo je doneto i prvo zvono, za koje je odmah podignut drveni zvonik. U dvorištu Jaše Prodanova sagrađena je privremena crkva od dasaka, koja je bila dovršena pred pravoslavni Uskrs 1899. godine. Patrijarhov izaslanik je u maju 1899. g. otkupio placeve za buduću crkvu i školu, kao i 270.000 cigala, a istog meseca Santovčani su posetili srpske manastire na Fruškoj gori i patrijarha Georgija Brankovića u Sremskim Karlovcima.

Početkom jeseni, 10/22. oktobra 1899. godine, somborski prota Ljubomir Kupusarević osvetio je temelje buduće pravoslavne crkve u Santovu. Arhitektonski projekat crkve besplatno su načinili arhitekte Momčilo Tapavica i Jovan Pilić iz Budimpešte, a crkvu su sagradili majstori Milan Zarić i Nikola Stanković iz Subotice. Velika neoklasicistička pravoslavna crkva Rođenja Presvete Bogorodice u Santovu bila je završena do septembra 1900. godine, a 17/30. septembra 1900. g. svečano je tronosao (osvetio) episkop bački Mitrofan Šević. U nju je nešto kasnije prenet ikonostas pravoslavne Svetonikolajevske (Opovačke) crkve iz Sentandreje. Godine 1903. g. kupljena je parohijska kuća, a 1905. g. sazidano je, pored crkve, i novo lepo i veliko zdanje pravoslavne osnovne škole (istovremeno je i crkvena porta ograđena gvozdenom ogradom).

Od kraja 1900. do kraja 1918. g. santovački pravoslavni paroh bio je Nikola Midić. Godine 1905, prema podacima pravoslavne crkve, u Santovu je bilo 229 pravoslavnih domova sa 934 žitelja, od kojih je 93 dece (u uzrastu od prvog do četvrtog razreda) pohađalo pravoslavnu osnovnu školu. Državni popis iz 1910. g. beleži u Santovu 747 pravoslavnih žitelja (bilo je to vreme snažnog iseljavanja u Ameriku, odakle je osmoro santovačkih pravoslavaca, tokom Prvog svetskog rata, dobrovoljno došlo na Solunski front i pristupilo redovima srpske vojske). Deo Santovačkih pravoslavnih žitelja (njih oko 400) iselio se u Kraljevinu SHS nakon Trijanonskog ugovora i razgraničenja s Mađarskom, nakon što je Santovo ostalo u Mađarskoj kao prvo selo na graničnoj međi. Među preostalim santovačkim pravoslavnim žiteljima manji deo se, tokom 1920-ih, vratio pod okrilje rimokatoličke crkve, a veći deo njih (oko 350) ostao je u pravoslavnoj veri i živeo je u Santovu (među njima je i porodica Radovana Jelašića, nekadašnjeg guvernera Narodne banke Srbije između 2004. i 2010. godine, koji je i rođen u Santovu). Santovački pravoslavni paroh Miloš Apić ubijen je, nakon teškog fizičkog mučenja, 12. aprila 1941. godine, pod lažnom optužbom da je dan-dva ranije, sa zvonika pravoslavne crkve u Santovu, davao svetlosne signale jugoslovenskoj vojsci.

Srpska pravoslavna crkva Rođenja Presvete Bogorodice u Santovu postoji i danas, a obnovljena je pre nekoliko godina. Santovo danas ima oko 2.000 stanovnika i predstavlja većinski mađarsko naselje (Mađara je preko 80%). Svega oko 15% žitelja sela izjašnjava se hrvatskom nacionalnosti (potomci nekadašnjih santovačkih Šokaca), a broj srpskih pravoslavnih žitelja u selu danas iznosi samo oko 4% od ukupnog broja stanovnika.

Pre 15 godina (2006) srpski književnik iz Mađarske (poreklom iz Santova) Dragomir Dujmov objavio je roman “Raskršće”, koji je napisan na osnovu ovog događaja.

Milan Stepanović