Posle četiri godine odlaganja zbog ratova za austrijsko nasleđe, naredbom carice Marije Terezije, donetom na učestale zahteve mađarskih plemićkih staleža, dotadašnji vojnički šanac Sombor je (sa Suboticom i Brestovcem) 1. novembra 1745. izdvojen iz sastava Potiske vojne granice, uključen u sastav Bačke županije i preveden pod nadležnost Ugarske dvorske komore, a ovdašnjim graničarima i njihovim porodicama, koji su činili 4/5 gradskog stanovništva, data je mogućnost da ostanu u vojnoj službi ukoliko se presele u graničarska naselja novostvorene Vojne granice u Sremu. U suprotnom, bili bi razvojačeni i postali bi komorski podanici (paori).
Somborski graničari, iskusni i prekaljeni ratnici, koji su se tek vratili sa evropskih bojišta, na kojima su ostavili velike žrtve, održali su 18. novembra 1745. protestni zbor na trgu ispred Svetođurđevske crkve, na kome je, dokumentom pisanom srpskoslovenskim jezikom i građanskom ćirilicom, koji su potpisala 244 graničara, zatraženo od bečkog dvora da poništi odluku o razvojačenju zbog koje je, kako navode graničari, nastalo opšte naše očajanje. Ujedno su odredili izaslanstvo koje je upućeno u Beč na pregovore sa dvorom i već u prvoj predstavci, koju su izaslanici podneli carici Mariji Tereziji, predložili su da Sombor, uz novčanu nadoknadu carskoj blagajni, dobije status slobodnog i kraljevskog grada, pravdajući to svojim velikim ratnim zaslugama u prethodnim ratovima.
Pregovori somborskih izaslanika sa dvorom bili su dugotrajni, često mučni i zamršeni zbog žestokog otpora županijskih i komorskih vlasti, koje su sve vreme, mada bezuspešno, pokušavale da unesu zabunu, neslogu i razdor po verskoj osnovi među somborskim Srbima i Bunjevcima, istovremeno delujući na dvoru protiv njihove namere veštim spletkama i insinuacijama. Za vreme tih višegodišnjih pregovora stanje u Somboru je, ponekad, bilo i na ivici oružane pobune, a grad je, pod rukovodstvom svojih nekadašnjih oficira, živeo skoro nezavisno od županijske i komorske vlasti, povremeno plaćajući simbolične iznose dažbina u blagajnu Komore.
Ipak, zahvaljujući diplomatskom umeću i upornosti somborskih izaslanika, kao i smelim novčanim zahvatima, pa i kupovini blagonaklonosti nekih dvorskih uglednika, pregovori o dobijanju statusa slobodnog i kraljevskog grada uspešno su završeni 1748. godine, kada je, početkom juna, za otkup elibertacionog statusa u ratovima ispražnjenu carsku blagajnu uplaćen visok iznos od 150.000 rajnskih forinti (najveći deo potrebnog iznosa Somborci su pozajmili pod veoma nepovoljnim uslovima od grofa Teofila de Palme, od koga je somborska zaduženja otkupio grof Adam Baćanji, koji je sve do 1764. godine, zbog neblagovremenog vraćanja zajma i prispelih kamata, pretendovao na imovinu grada i svih stanovnika Sombora; anuitete podignutih elibertacionih kredita otplaćivao je grad sve do 1806. godine).
Nakon što su Somborci položili tražen novčani iznos u carsku blagajnu, carica Marija Terezija je, 17. februara 1749. godine, stavila svoj potpis i pečat na Elibertacionu povelju, čime je Sombor preveden u red slobodnih i kraljevskih gradova Ugarskog kraljevstva, sa svim pripadajućim pravima, grbom, pečatom i titulom Regiæ Liberæqve Civitatis Zomboriensis (Somborci su, u svakodnevnoj i službenoj upotrebi, u zvaničnoj tituli odmah zamenili redosled prve dve reči, pokazujući, očito, da im je pridev slobodan bio važniji od prideva kraljevski).
Carska Elebertaciona povelja ili Privilegijalno pismo svečano je doneto u Sombor 27. marta 1749. godine. Nju su iz Beča, u posebnoj velikoj metalnoj škrinji, doneli ugledni somborski građani Mihailo Bokerović, Avram Rašković i Atanasije Stojšić, koji su se iskrcali na dunavskom pristaništu u selu Monoštoru, severozapadno od Sombora. Mnogobrojni Somborci, predvođeni sveštenstvom obe vere (pravoslavne i rimokatoličke), sa 40 konjanika na čijem je čelu bio biro (sudija) privremenih gradskih vlasti Nikola Parčetić, izašli su ispred grada, gde su svečano dočekali izaslanike i carsku povelju. Povelja je zatim nošena po gradu, a u tri navrata pucali su, u čast ovog radosnog događaja, i merzeri (topovi kratkih cevi).
Povelja slobodnog i kraljevskog grada Sombora (naziva se još i Elibertacionim pismom ili diplomom) ispisana je na listovima kvalitetne bele hartije, verovatno načinjene od niti tkanine (318 x 237 mm), povezane u bordo plišane korice (320 x 265 x 10 mm), sa dve trake (zelenom i belom) i sa velikim visećim carskim pečatom carice Marije Terezije otisnutom u crvenom vosku (123 x 123 mm), u okrugloj mesinganoj kutiji (unutrašnje vel. 125 x 125 mm i spoljne 155 x 155 mm), koja je isprepletenom zlatnom pantljikom privezana za korice (dužina pantljike od korica do metalne kutije iznosi 130 mm, a iz kutije se pantljika spušta u dodatnoj dužini od 240 mm). Povelja ima 16 listova, odnosno 32 stranice, a otvara je prazan list. Na poleđini drugog lista [ili četvrtoj stranici Povelje] naslikan je u boji novododeljen grb slobodnog i kraljevskog grada Sombora, za kojim sledi 13 listova (26 stranica) na kojima je obostrano, zlatnim i crnim mastilom, kaligrafski, na latinskom jeziku, ispisana Povelja. Na prednjoj stranici poslednjeg lista (31. stranici Povelje) nešto kasnije zabeležen je latinski zapis o potvrdi statusa slobodnog i kraljevskog grada Sombora na već pomenutom zasedanju Skupštine Bačke županije od 13. maja 1749, kao i zapis o inprotokolaciji Povelje na Tavernikalnoj tabli u Požunu 22. jula iste godine, a poslednja, 32. stranica, ostala je prazna. Povelja je smeštena u posebno sačinjenoj i kujundžijski ukrašenoj metalnoj kutiji (347 x 285 mm), sa okruglim ispupčenjem (spoljne vel. 165 x 165 mm) za smeštaj carskog pečata.
Somborska Elibertaciona povelja, slično srodnim poveljama te vrste i tog vremena, sadrži klasičnu osnovnu diplomatičku sadržinu: uvod ili preambulu (sastavljenu od opširne intitulacije vladarke i inskripcije primaoca Povelje), tekst (sastavljen od 19 članova koji određuju statusno, državno i stvarno pravo novoproglašenog slobodnog i kraljevskog grada, sa opisom organizacije i delatnosti gradske vlasti, te sa odrednicama sudskog, finansijskog, trgovačkog, crkvenog, upravnog, naslednog i krivičnog prava) i završnicu ili eshatokol (sa datumom, navođenjem većeg broja imena svečanih svedoka za obezbeđenje verodostojnosti Povelje i svojeručnim potpisom carice Marije Terezije, grofa Leopolda Nadaždija i Bernarda Končeka kao sastavljača).
Jedna od osnovnih povlastica koja je utvrđena Poveljom slobodnog i kraljevskog grada odnosi se na uzdizanje Sombora u plemićki stalež (grad je dobio status plemićkog lica – quasi una persona nobilis). Plemićki status uživali su svi građani Sombora (cives), koji bi ispunili uslove za prijem u ovaj status i platili određen iznos u gradsku blagajnu. To je bila staleška povlastica, dok su ostali Somborci smatrani samo stanovnicima (incola). Shodno svom položaju, grad i njegovi građani pripadali su četvrtom zemaljskom staležu, te su, preko svoja dva predstavnika, imali pravo glasa i učešća na Ugarskom zemaljskom saboru (Dieti) u Požunu (Bratislavi).
Poimence je u Povelji određena i gradska teritorija kojom je Sombor trajno raspolagao i nad kojom je imao svu vlast i vlastelinske privilegije (mogao je zemlju da prodaje, izdaje u zakup i pripadali su mu svi prihodi od gradske zemlje), a gradu su pripadala i različita regalna prava (takse od držanja ili zakupa krčmi, mesara, apoteka, mlinova-suvaja, varenja piva, pečenja rakije, pečenja cigle, ribolova, pravo prodaje soli ili duvana, naplate glavarine od Jevreja i Cigana (Roma), pijačne, vašarske ili sajamske takse, takse za boravak tuđih stanovnika na teritoriji grada itd.), kao i sva druga prava i nadležnosti koja su ranije pripadala Komori i Kraljevskoj blagajni.
Poveljom je određeno da najvišu gradsku vlast predstavlja Magistrat, sastavljen od 12 senatora Unutrašnjeg senata, kao i gradski sudija (birov, gradonačelnik, koji je bio i trinaesti član ovog najvišeg upravnog gradskog tela), a najviši predstavnici gradske vlasti biraju se svake godine o Đurđevdanu po novom kalendaru. Izabrana opština (Obštestvo), sastavljena od 60 biranih građana, birala je Magistrat, koji je brinuo o javnom redu i bezbednosti (Povelja je navodila i obavezu postojanja gradske straže i oružanih najamnika), o izdavanju putnih isprava, te o sakupljanju gradskih i državnih prihoda i dažbina. Magistrat je sarađivao i sa vojnim vlastima u vreme rata, a vršio je i sudsku vlast u krivičnim (tzv. pravom mača – Ius gladii, odnosno sa pravom na izricanje smrtne kazne) i građanskim predmetima, i pripadala mu je sva upravna i sudska vlast na teritoriji slobodnog i kraljevskog grada Sombora.
Sombor je dobio i grb, kao i pravo na korišćenje propisanog pečata u crvenom vosku, a akt sa ovakvim pečatom svako u državi morao je da prihvati kao verodostojan (upotreba gradskog pečata takođe je plaćana).
Poveljom su bila naglašena i mnoga druga prava grada, gradskih vlasti, građana i stanovnika Sombora (određivanje javnih prihoda i tereta, oslobađanje besplatnog smeštaja i ishrane vojske, plaćanja prevoznina, trošarina, drumarina, mostarina i carina na celoj teritoriji Ugarske, zaštita od dužničkog utamničenja, pravo na organizovanje pijačnih, sajamskih i vašarskih dana tokom nedelje i godine, pravo na predlaganje i izbor sveštenstva, regulisanje vojne obaveze, nasleđivanje imovine bez naslednika itd.).
Ovu teško stečenu, ali ne i zaludno plaćenu privilegiju, svečano je uručio Somborcima kraljevski komesar grof Johan Stefan Koler 24. aprila 1749. godine. Tog jutra, u osam časova, građani Sombora krenuli su svečano, sa trubama i dobošima, a među njima u sredini je koračao Nikola Parčetić, koji je nosio Povelju. Oko njega su bili najugledniji građani i naoružani vojnici, kao i ostali ovdašnji stanovnici, te su zajedno, polako, išli ka rezidenciji izaslanika (zdanju franjevačkog manastira, današnjem Župnom dvoru pored crkve Presvetog Trojstva) u koju su uneli Povelju. Posle crkvene službe, u trpezariji Franjevačkog manastira, Povelja je pročitana prisutnim granima na latinskom i „ilirskom“ jeziku, posle čega je caričin izaslanik grof Johan Stefan Koler svečano proglasio Sombor za slobodan i kraljevski grad. Odmah potom zapucale su prangije, puške i merzeri, udarali su doboši i zasvirale su trube.
Somborci su potom, shodno duhu Povelje, izabrali 60 članova Odabranog obštestva [Selecta Communitatis], odnosno opštine ili izabranog građanstva, 25 članova Spoljašnjeg senata [Exteriori Senatus] i 13 članova Unutrašnjeg senata [Inferiori Senatus], kao i prvog sudiju [Judex Primarius], odnosno gradonačelnika Martina Parčetića, gradskog kapetana [Capetaneus] Jovana Živojnovića, narodnog tribuna [Tribunus Plebis], odnosno predsednika Obštestva Stanoja Radišića, beležnika [Notarius] Andriju Ribanjija, dva blagajnika ili kameraša [Camerario] – Vasilija Laloševića i Martina Zomborčevića, gruntovničara [Urbary] Josipa Zontaija, gradskog advokata [Fiscalis] pl. Mihaila Adamovića, nadzornika zatvora [Castellano] Todora Beljanskog, četiri nadzornika kvartova (Jovana Mijina, Gavru Mihajlovića, Tomu Kekezovića i Todu Mrazovića), a imenovani su i vašarbirov [Fori judex], odnosno ubirač pijačarine, kao i dva zamenika notara (nešto kasnije Sombor je dobio i gradskog fizikusa, odnosno lekara, babicu, kancelistu, dželata, žitničara, šumara, dobošara, baštovana, odžačara…). Grad je, istovremeno, dobio svoju prvu zbirku statuta, a donesena su i uputstva za rad svih važnijih gradskih službi (osim ostalog, bilo je propisano i čuvanje arhivske građe). Time je Sombor, pre 273 godinе, stupio na prag građanskog društva.
Svestran napredak i razvitak grada u godinama i decenijama nakon elibertacije najsnažnije uporište imao je, upravo, u statusnim pravima koja su zadobijena ovom Poveljom. Ovaj najvažniji dokument u šest vekova dugoj istoriji Sombora bio je, nakon Drugog svetskog rata, bačen među arhivske papire koji su, kao nepotrebni, bili predviđeni za smeće, ali je, srećom na toj gomili slučajno pronađen i spasen. Povelja je, sa carskim pečatom, u celosti još veoma dobro očuvana, čitljiva i jasna i nakon više od 270 godina.
Autor ovog priloga ujedno je i autor monografije “Povelja slobodnog i kraljevskog grada Sombora” (Istorijski arhiv Sombor, 2008).
Milan Stepanović
