Posle tri godine uporne borbe da za Sombor dobiju privilegovani status slobodnog i kraljevskog grada, nekadašnji somborski srpski i bunjevački graničari, predvođeni svojim oficirima, uspeli su da prođu sve Scile i Haribde brojnih birokratskih i političkih prepreka, da sakupe tražena visoka materijalna sredstva (150.000 florina u zlatu) i uplate ih u ratovima ispražnjenu carsku blagajnu, te da načine dogovor o ravnopravnom učešću pravoslavnih i rimokatolika u budućoj gradskoj vlasti, čime su ispunili sve što je od njih bilo traženo kako bi Sombor bio uzdignut u red slobodnih i kraljevskih gradova Kraljevine Ugarske.
Krajem 1748. i početkom 1749. godine bilo je završeno pisanje Elibertacione povelje ili Privilegijalnog pisma, a konačni tekst povelje, u prisustvu somborskog notara Andrije Ribenjija i dvojice izaslanika, verovatno je, sa najbližim saradnicima, oblikovao ili stilizovao Bernard Konček, sekretar Ugarske dvorske kancelarije, koji je, uz caricu i kraljicu Mariju Tereziju i kancelara grofa Leopolda Nadeždija, i potpisan na svršetku Povelje. Nakon brižljivog pregleda i odobravanja sadržine teksta, Povelja je podneta na potpis carici i kraljici Mariji Tereziji, koja je Povelju potpisala 17. februara 1749. godine, posle čega je, radi verodostojnosti, snabdevena velikim visećim dvorskim tajnim pečatom.
Četiri sedmice kasnije, 17. marta, Ugarska dvorska kancelarija potvrđuje da je komorsko mesto Sombor uzdignuto u rang slobodnih i kraljevskih gradova, te upućuje da se svečana diploma preda predstavnicima Sombora. Carsku povelju, smeštenu u posebno načinjenoj gvozdenoj škrinji, preuzeli su u Beču Somborci Mihailo Bokerović, Avram Rašković i Atanasije Stojšić, posle čega su brodom, ploveći Dunavom, krenuli prema Somboru. Iskrcali su se 27. marta 1749. g. na dunavskom pristaništu u obližnjem selu Monoštoru i najavili svoj dolazak, pa ih je ispred ulaza u grad, po susnežici, svečano dočekao Nikola Parčetić, privremeni gradski sudija, sa banderijom od 40 konjanika – doskorašnjih graničarskih husara, kao i sa sveštenstvom obe veroispovesti i mnoštvom žitelja grada. Uz zvuke bubnjeva i trubi povorka je krenula ka gradu, na čelu sa izaslanicima koji su nosili carsku Povelju, štićenu čuvarima sa dva isukana mača. Sledile su ih dve kolone konjanika, na čijem su čelu jahali zastavnici Stanoje Radišić i Marko Bogišić, u pratnji brojnih građana. U gradu ih je dočekao i postrojen špalir pešadije. Povelja je pronesena ulicama grada, po kojima je okupljen narod kličući pozdravljao prolazak povorke, a radostan događaj objavljivala su crkvena zvona sa tornjeva dve pravoslavne i jedne katoličke crkve, kao i po šest pucnjeva iz merzera (artiljerijskog oruđa kratke cevi i velikog kalibra, napunjenog za ovu priliku crnim barutom i zemljom). Oko pet časova popodne Povelja je uneta u veliku dvoranu opštinske kuće, gde su je privremeni gradski sudija i trojica senatora smestili u zaseban novi orman, određen za tu namenu. Danonoćno su je čuvala po dva stražara, u svečanim uniformama i sa iskukanim sabljama, smenjujući se na straži.
Na dan Svetog Đorđa, ratnika i velikomučenika, u četvrtak, 24. aprila 1749. godine (po novom kalendaru), okupili su se, pred opštinskom kućom, brojni i svečano obučeni žitelji Sombora. U osam časova, prema franjevačkom manastiru i rezidenciji tek pristiglog carsko-kraljevskog komesara Kolera, krenula je velika povorka na čijem čelu se nalazio Nikola Parčetić, noseći Elibertacionu povelju, praćen počasnom stražom, sveštenstvom obe veroispovesti, najuglednijim građanima, naoružanim vojnicima (graničarima) i ostalim žiteljima, uz prodorne zvuke truba i bubnjeva. Povelja je unesena u franjevački manastir, u kome je dvorana, odnosno trpezarija bila svečano ukrašena, sa posebno uzdignutim prestonim mestom namenjenim za komesara Kolera, koji je tog dana Sombor i svečano proglasio za slobodan i kraljevski grad.
Povelja je skoro dva veka, sve do Drugog svetskog rata, čuvana u arhivi gradske uprave, u zdanju somborske Gradske kuće. O njenoj sudbini u vreme i nakon Drugog svetskog rata, podatke je saopštio mr Đorđe Đurica Antić (1895-1991), pasionirani istraživač prošlosti Sombora i prevodilac Elibertacione povelje, prilikom intervjua somborskom novinaru i hroničaru Milenku Beljanskom 1982. godine. Tada je opisao i kako je spasena Povelja tokom Drugog svetskog rata, kao i nakon njega, u vreme kada se neselektivno uništavala stara arhivska građa: Iz celokupnog mog arhivističkog i spisateljskog opusa izdvojio bih prevođenje sa latinskog na srpski jezik Povelje slobodnog i kraljevskog grada Sombora. Povelju je sačuvao Franja Šefer, službenik Gradskog narodnog odbora (opštinske uprave u današnjem smislu, prim. prir.). Bio sam nešto navratio do njega, u računovodstvo, i on mi je pokazao staru limenu kutiju. Kada smo je otvorili, imali smo šta i da vidimo! U njoj je bila originalna Povelja, koju je februara 1749. g. potpisala carica Marija Terezija, darujući njome Somboru status slobodnog i kraljevskog grada. Povelju su okupatorski vojnici našli u okovanom sanduku, tragajući za ko zna kakvim bogatstvom. Iz sanduka je štošta razvučeno, ali je, srećom, i zahvaljujući Franji Šeferu, sačuvan najznačajniji i najdragoceniji dokumenat o Somboru. Dao sam se na posao i uspeo da sadržinu prevedem…
Paleografsko-arhivistički opis
Povelja slobodnog i kraljevskog grada Sombora najdragoceniji je arhivski dokument somborske istorije i čuva se u Istorijskom arhivu Sombor, od nedavno u posebnoj klimatizovanoj komori, koja omogućava njeno prikladno održavanje. Sa pratećim carskim pečatom ona je u celosti još veoma dobro očuvana, čitljiva i jasna i nakon 275 godina kako je napisana.
Sama Povelja načinjena je unikatno, početkom februara 1749. godine, u carskoj prestonici Beču, u obliku knjige, sa bordo plišanim koricama (320 x 265 mm). Ispisana je na listovima kvalitetne bele pergamentne hartije, verovatno izrađene od niti tkanine (318 x 237 mm) i povezane u korice, sa dve trake (zelenom i belom). Deo povelje predstavlja odlično očuvan veliki viseći tajni carski pečat (prečnika 123 mm), otisnut u crvenom pečatnom vosku, koji se nalazi u okrugloj mesinganoj kutiji, unutrašnjeg prečnika 125 mm, a spoljnog 155 mm. Kutija je privezana za korice isprepletenom zlatnom pantljikom, čija dužina od korica do metalne kutije iznosi 130 mm, a iz kutije se pantljika spušta u dodatnoj dužini od 240 mm.
Povelja ima 16 pergamentskih listova, odnosno 32 stranice, a otvara je neispisan zaštitni list. Na poleđini drugog lista naslikan je u boji pečatni grb slobodnog i kraljevskog grada Sombora, za kojim sledi 13 listova (26 stranica) na kojima je obostrano, crnim i zlatnim mastilom, kaligrafski, latinskom minuskulom ispisana sadržina Povelje. Na prednjoj stranici poslednjeg lista zabeležen je naknadni zapis o potvrdi statusa slobodnog i kraljevskog grada Sombora na zasedanju Skupštine Bačke županije od 13. maja 1749. godine, kao i zapis o inprotokolaciji Povelje na Tavernikalnoj tabli u Požunu, 22. jula iste godine. Poslednja stranica ostala je neispisana.
Somborska Elibertaciona povelja smeštena je u posebno sačinjenoj i kujundžijski ukrašenoj metalnoj kutiji (347 x 285 mm), sa okruglim ispupčenjem (spoljnog prečnika 165 mm) za smeštaj carskog pečata, u kojoj se nalazi i danas.
Struktura i sadržina
Elibertaciona povelja ili Privilegijalno pismo, odnosno diploma, kojom je carica Marija Terezija, u svojstvu ugarske kraljice, Sombor i zvanično uzdigla u red slobodnih i kraljevskih gradova Kraljevine Ugarske, pisana je na latinskom jeziku. Slično srodnim poveljama te vrste i tog vremena, i somborska Elibertaciona povelja sadrži uobičajene diplomatičke elemente:
– Uvod (Protocolum) koji se sastoji od opširne intitulacije vladarke i inskripcije primaoca Povelje.
– Tekst (Corpus) započinje arengom i naracijom, u kojima se navode pobude i razlozi za izdavanje povelje, nakon kojih sledi dispozicija, koja izražava smisao njenog izdavanja, a potom razrađuje i sadržinu povelje kroz 18 članova. Njima se određuju statusno, državno i stvarno pravo novoproglašenog slobodnog i kraljevskog grada, sa opisom organizacije i delatnosti gradske vlasti, te sa odrednicama sudskog, finansijskog, trgovačkog, crkvenog, upravnog, naslednog i krivičnog prava. Dispoziciju zatvara poslednji 19. član, sa završnim odredbama i klauzulama.
– Završnicu (Eshattocolum), sa datumom i navođenjem većeg broja imena svečanih svedoka za obezbeđenje verodostojnosti Povelje, te sa svojeručnim potpisom carice Marije Terezije, grofa Leopolda Nadaždija i Bernarda Končeka, kao sastavljača.
* * *
Jedna od osnovnih povlastica koja je utvrđena Poveljom slobodnog i kraljevskog grada odnosi se na uzdizanje Sombora u plemićki stalež – grad je dobio status plemićkog lica (quasi una persona nobilis). Plemićki status uživali su svi građani Sombora (cives), koji bi ispunili uslove za prijem u ovaj status i platili određen iznos u gradsku blagajnu. To je bila staleška povlastica, dok su ostali Somborci smatrani samo stanovnicima (incolas). Shodno svom položaju, grad i njegovi građani pripadali su četvrtom zemaljskom staležu, te su, putem svoja dva predstavnika, imali pravo glasa i učešća na Ugarskom zemaljskom saboru (Dieti) u Požunu (Bratislavi).
Poimence je u Povelji određena i gradska teritorija kojom je Sombor trajno raspolagao i nad kojom je imao svu vlast i vlastelinske privilegije. Grad je mogao zemlju da prodaje ili izdaje u zakup i pripadali su mu svi prihodi od gradske zemlje. Gradu su pripadala i različita regalna prava: takse od držanja ili zakupa krčmi, mesnica, apoteka, mlinova (suvaja), varenja piva, pečenja rakije, pečenja cigle i ribolova, pravo prodaje soli ili duvana, naplate glavarine od Jevreja i Roma, pijačne, vašarske ili sajamske takse, takse za boravak tuđih stanovnika na teritoriji grada itd., kao i sva druga prava i nadležnosti koja su ranije pripadala Komori i Kraljevskoj blagajni.
Poveljom je bilo određeno da najvišu gradsku vlast predstavljaju Magistrat, sastavljen od 12 senatora Unutrašnjeg senata, kao i gradski sudija (gradonačelnik), koji je bio i trinaesti član ovog najvišeg upravnog gradskog tela. Predstavnici gradske vlasti birani su svake ili svake druge godine (kasnije i ređe) o Đurđevdanu po novom kalendaru. Izabrana opština (Opštestvo), sastavljena od 60 biranih građana, birala je Magistrat, koji je brinuo o javnom redu i bezbednosti (Povelja je navodila i obavezu postojanja gradske straže i oružanih najamnika), o izdavanju putnih isprava, te o sakupljanju gradskih i državnih prihoda i dažbina. Magistrat je sarađivao sa vojnim vlastima u vreme rata, a vršio je i sudsku vlast u krivičnim predmetima (sa tzv. pravom mača – Ius gladii, odnosno sa pravom izricanja smrtne kazne), kao i u građanskim predmetima, a pripadala mu je sva upravna i sudska vlast na teritoriji grada. Somborskim Srbima Poveljom je potvrđeno pravo na uživanje u punom slovu i smislu njihovih starih carsko-kraljevskih privilegija.
Elibertacionom poveljom bila su naglašena i razna druga prava gradskih vlasti, građana i stanovnika Sombora, poput prava patronata, određivanja javnih prihoda i tereta, oslobađanja besplatnog smeštaja i ishrane vojske, te plaćanja prevoznina, trošarina, drumarina, mostarina i carina na celoj teritoriji Ugarske, zaštite od dužničkog utamničenja, prava na organizovanje pijačnih, sajamskih i vašarskih dana tokom nedelje i godine, prava na predlaganje i izbor sveštenstva, regulisanja vojne obaveze, nasleđivanja imovine bez naslednika itd.
Sombor je dobio i grb, naslikan na uvodnim stranama Povelje, a detaljno opisan u njenoj 18. tački, kao i pravo na korišćenje propisanog pečata u crvenom vosku. Akt sa ovakvim pečatom svako u državi morao je da prihvati kao verodostojan (upotreba gradskog pečata takođe je plaćana).
* * *
Svestran napredak i razvitak Sombora u godinama i decenijama nakon elibertacije, najsnažnije uporište imao je, upravo, u statusnim pravima koja su zadobijena ovom carsko-kraljevskom poveljom, izdatom 17. februara 1749. godine, a koja su podrobnije razrađena u prvom Statutu Sombora, donetom 28. aprila 1749. godine, četiri dana nakon svečanog proglašenja za slobodan i kraljevski grad.
Danas se Elibertaciona povelja čuva u somborskom Istorijskom arhivu, gde je od kraja 2023. g. smeštena u posebno nabavljenu specijalnu klimatizovanu komoru, zajedno sa zapisnikom sa zbora somborskih graničara od 18. novembra 1745. godine, kojim je započela borba za elibertaciju, te sa prvim Statutom grada, koji je donet 28. aprila 1749. godine.
Autor ovog priloga priredio je 2008. g. monografiju „Povelja slobodnog i kraljevskog grada Sombora“, čiji je redaktor i recenzent bio akademik prof. dr Slavko Gavrilović, a 2023. g. i monografiju „Vizija slobode – Elibertacija Sombora 1745-1749“, u kojoj je jedno od obimnijih poglavlja knjige takođe posvećeno Elibertacionoj povelji.
Na kraju, za one koje to zanima, donosimo (kao dodatak) celokupan tekst somborske Elibertacione povelje, koju je 1960-ih preveo mr Đorđe Đurica Antić, uz dopune nedostajućih delova prevoda i sitnije ispravke akademika prof. dr Slavka Gavrilovića i Milana Stepanovića iz 2007. godine, te uz prevod završnice Povelje (eshatokola), koji je Milan Stepanović preveo 2023. godine:
Pravda i milost
MI, MARIJA TEREZIJA, PO MILOSTI BOŽJOJ CARICA RIMSKA, KRALjICA Ugarske, Češke, Dalmacije, Hrvatske, Slavonije, Rame, Srbije, Galicije, Lodomerije, Kumanije i Bugarske, nadvojvotkinja Austrije, vojvotkinja Burgundije, Brabanta, Gornje i Donje Šlezije, Milana, Štajerske, Koruške, Kranjske, Mantove, Parme, Pjačence, Limburga, Luksemburga, Gelderna i Virtemberga, Kneginja Švapske, markogrofica Svetog Rimskog Carstva, Burgaua, Moravske, Gornjih i Donjih Lužica, grofica Habzburga, Flandrije, Tirola, Firta, Kiburga, Gorice, Gradišća i Artoa, landgrofica Alzasa, grofica Namura, gospodarica Slovinske krajine, Pordenona, Salckamerguta i Mešlena itd.
Ovim svojim pismom stavljamo na znanje svakome koga se to tiče da smo MI, ozbiljno promislivši kakvu veliku korist i prednost imaju kraljevi i knezovi od spajanja žitelja gradova u jednu političku celinu, obezbedivši gradove privilegijama, povlasticama i patentima, podstičući ih time na razvoj zanatstva i trgovine, došli do ubeđenja da, osim podarenih privilegija, i njihova organizacija i podizanje spada isto među naše brige jer su već i stari mudraci učili da ljudi treba da žive u zajednici, i to ne samo u granicama uzajamnog poštovanja, nego još više povezani snagom međusobne ljubavi i obaveza jednih prema drugima na dobro svekolikog čovečanstva. Jer je očevidno jasno da su i ljudske zajednice nastale usled upućenosti jednih na druge, u protivnom slučaju živeli bismo u velikoj bedi, u samoći i duševnoj depresiji. Mudri vladari, uzevši u obzir opštu korist koja nastaje po zajednicu ovakvim okupljanjem ljudi, već odvajkada su uobičajili da daruju zajednici razne povlastice. S jedne strane, zato da slavu svoju veličaju, obezbede i učine je trajnom za daleka pokolenja, a, s druge strane, da u granicama svoje zemlje očuvaju mir i da ga učvrste.
Prema tome, pošto se ovi naši podanici, kao stanovnici komorskog trgovišta SOMBORA, koje se nalazi u Bačkoj županiji, a koje se do sada nazivalo u običnom govoru vojničkim šancem somborskim, a nedavno se, godine hiljadu sedamsto četrdeset i pete, oslobodilo nadležnosti vojne vlasti (kojoj je pre toga podlegalo) potpuno izuzetno, te na osnovu otadžbinskih zakona, a naročito Osamnaestog zakonskog članka najnovijeg Sabora iz godine hiljadu sedamsto četrdeset i prve, te je stvarno, istinski i u potpunosti prisajedinjeno nadležnosti Kraljevine i pomenute Bačke županije, pošto su se njeni građani, koji su do sada potpadali pod jurisdikciju našeg Kraljevstva kako katolici, tako i grčkog obreda neujedinjeni ili Rascijani, kao nekadašnji vojni graničari, obratili jednom molbom Našem Veličanstvu i ponizno molili da ovo naše dosadašnje trgovište uzdignemo na stepen kraljevskih gradova našeg kraljevstva Ugarske i da ga uvrstimo i primimo u red ostalih njenih slobodnih i kraljevskih gradova.
Tom prilikom u milosti svojoj, razmišljajući o uslugama i podvizima građana našeg trgovišta SOMBORA, koje se ranije nalazilo pod vojnom upravom, kao i o onim zaslugama, koje su zajednički stekli kako katolici, tako i grčkog obreda Rascijani, kojih je, kako kažu, dve trećine više od ostalih, i već sedamdeset i više godina, u srećnim i mirnim vremenima i žestokim ratovima s Turcima, svojim troškovima i oružjem, radi zaštite svoje imovine, uvek sa brigom i radinošću kruni ugarskih kraljeva, slavne uspomene naših prethodnika i našem carskom domu i nama takođe, a naročito u teškim borbama za poslednjih osam godina neumorno se zalagali, a koje su se, BOŽJOM pomoći, tek prošle godine uspešno završile, kao i u drugim prilikama, spolja i unutar državnih granica stalno i trajno sa mnogo požrtvovanja potocima krvi dokazivali da su verni i korisni građani domovine, a, osim toga su, kao zalog svoje vernosti Nama, za podmirivanje ratnih troškova, ponudili svotu od sto pedeset hiljada florina, koju su, zaista, u državnu blagajnu uplatili. Uz to još, obećavaju da će za opšte dobro i ubuduće istom spremnošću izvršavati svoje date obaveze, čime su nas podstakli da im ukažemo svoju kraljevsku naklonost i milost.
Stoga želimo da građane i stanovnike ovog našeg komorskog trgovišta učinimo dostojnim naše otadžbine i da oni, a i njihova buduća pokolenja osete da je Naše veličanstvo njihovu vernost i usluge priznalo i nagradilo, da se oni i njihovo potomstvo još jače podstaknu i oduševe i nagone da se i ubuduće zalažu za dobro Kraljevskog doma i naše ugarske države, kao i za opšte dobro, a i zbog toga da bi bili sigurni da će to često spomenuto naše trgovište SOMBOR, koje je, uostalom, već naseljeno, čim bude oslobođeno i snabdeveno privilegijama i u broj slobodnih i kraljevskih gradova uvršćeno i primljeno, usled čega će mu i poreska snaga ojačati, privreda i trgovina se očuvati i razviti, koje su sticajem prilika opale, da će kao pogodno mesto u Bačkoj županiji, sa novoosnovanim slobodnim i kraljevskim gradom Novim Sadom, kao centar kupoprodaje postati, uz to, pak, što će se brojno povećati, moći će se SOMBOR kao granično mesto u slučaju rata sa Turcima (od čega da nas BOG sačuva) lakše odupreti i neprijatelja odbaciti i tako će kako našoj vojsci, tako i celoj Kraljevini, kao i susednim provincijama, biti od velike koristi.
Imajući u vidu opšte dobro i napredak, a uzevši u obzir razloge gore navedenih građana i stanovnika, koji na osnovu zasluga mole, odlučismo da naše mesto SOMBOR, koje leži u Bačkoj županiji, po Sedamnaestom zakonskom članu od hiljadu šesto osamdeset i sedme godine, sa dole navedenim teritorijama, treba uzdići, imenovati i načiniti SLOBODNIM i KRALjEVSKIM GRADOM našeg najdražeg Kraljevstva UGARSKE i uvrstiti, primiti i upisati u broj, krug i red ostalih naših slobodnih i kraljevskih gradova, te da mu treba od sada i zauvek ubuduće dodeliti ime i naziv: SLOBODAN I KRALjEVSKI GRAD SOMBOR. Po našem najboljem ubeđenju, svesno i odlučno odobravamo i dozvoljavamo gradu SOMBORU od sada i ubuduće:
Prvo: Da se u svakom datom slučaju s pravom može služiti nazivom SLOBODAN I KRALjEVSKI GRAD SOMBOR, da može uživati i koristiti se svim pravima, povlasticama i patentima koji mu pripadaju kako u smislu državnih zakona, tako i po opštem uobičajenom pravu ostalih naših slobodnih i kraljevskih gradova, da se na idućem Zemaljskom saboru učlani i da se kao samostalan, s pravom glasa, ubuduće na zasedanja Sabora uobičajenim kraljevskim pismom pozove i da nikakvog drugog zemljišnog gospodara ne mora smatrati za svog gospodara, osim zakonito krunisanog kraljevskog veličanstva, od koga se nikako ne sme otuđiti, niti se sme staviti drugom u službu.
Drugo: Magistrat i građani ovog grada kao zajednica imaju se smatrati uistinu i besumnje za kraljevske plemiće, tako da se, osim drugih povlastica koje pripadaju plemićima, grad kao zajednica, kad god bi za svoju ili za opštu potrebu, uvozio ili izvozio iz ili u Ugarsku, iz drugih pokrajina Kraljevine, ili iz susednih naslednih zemalja, oslobađa plaćanja tridesetine; sami, pak, pojedini građani, koji su snabdeveni pravilno istavljenom putnom ispravom, po uzoru na ostale slobodne i kraljevske gradove, oslobađaju se, doduše ne plaćanja tridesetine nego carina i poreza; od grada izdate i voštanim pečatom snabdevene lične isprave koje se izdaju putujućim građanima imaju se svuda uvažavati i verodostojnim smatrati.
Treće: Grad je obavezan, po uzoru na ostale slobodne i kraljevske gradove, porez kao i saborske takse i sve ostale terete snositi i podmirivati, oni pojedinci, ma koga reda i staleža bili, koji poseduju nekretnine na teritoriji grada i uživaju gradska prava, a ne štite ih naročite plemićke vojne i komorske povlastice, dužni su predviđene dažbine na zemlju i ostale gradske dohotke, kao i ostale opšte terete snositi i u gradsku blagajnu unositi, a gradsku vlast smatrati nadležnom; osim ako se u gradu stvarno već nalaze nekretnine koje su snabdevene kurijalnim, kraljevskim privilegijama i imunitetom, za koje, kao i za plemiće sa kraljevskim povlasticama i za osobe sa plemićkim povlasticama, važe i nadalje razrešenja u smislu važećih zakona.
Četvrto: U područje grada SOMBORA, ranije vojničkog, uvršćuje se jedanaest pustara, i to: Bukovac, Čičovi, Gradina, Ivanovo Selo, Šaponje, Bilić, Nenadić, Karakorija, Rančevo, Braćević i Piperoš, čije je zemljište do sada pripadalo Granici, a uživali su ga graničari – sa njihovim prinadležnostima bilo u samom gradu, bilo izvan teritorije grada; gradu pripada pravo na dohodak od mesara, pivara, pecara rakije i ciglana, i od pijačarine, pripada mu pravo naplaćivanja takse od Jevreja i Cigana i od drugih osoba bez građanskog prava koje borave u gradu ili na teritoriji van grada; dalje, ima pravo dodeljivanja dozvola za otvaranje apoteka i krčmi, jednom reči, sva prava iz vlastelinske nadležnosti u istoj visini i pod istim uslovima koji su pripadali Komori ili Blagajni našoj kraljevskoj. U znak priznanja prethodno nabrojanih i učinjenih vojničkih zasluga građana i stanovnika našeg SOMBORA, uz potvrđenu priznanicu na sto pedeset hiljada forinti uplaćenih u državnu blagajnu, sva ta prava ustupili smo i na večita vremena predali, odnosno ustupamo, predajemo i prenosimo. Osim ovoga, onaj komorski deo istog mesta SOMBORA, koji smo zadržali za svoje komorske podanike, a koje nameravamo da preselimo na drugo mesto, milosrdno ustupamo, tako da se u prvom redu naznačeni komorski podanici što je moguće pre na drugo mesto presele. Naše zemljište, pak, zajedno sa dve kuće i s ostalim zgradama naših podanika imaju se putem našeg komorskog procenitelja proceniti, te od njega odobrenu svotu, preko opštine, u Kraljevsku blagajnu isto tako uplatiti; ukoliko se odgovarajuća svota u državnu blagajnu uplati, i ovaj se komorski deo predaje zajednici grada SOMBORA na večita vremena, ali tek uz priznanicu da je protivvrednost uistinu uplaćena u državnu blagajnu.
Peto: Dozvoljavamo opštini ovog našeg slobodnog i kraljevskog grada da po uzoru na građane ostalih slobodnih i kraljevskih gradova, putem slobodnih izbora, iz redova poštenih i sposobnih građana bira sudiju, dvanaest senatora, kao i sve ostalo gradsko činovništvo i pomoćno osoblje, istina bez razlike na veru i narodnost, ali samo iz redova katolika, grčkog obreda ujedinjenih [unijata, prim. prir.] i neujedinjenih [pravoslavnih], i to na dan Svetog Đorđa, ratnika i mučenika, dvadeset četvrtog aprila, na osnovu zemaljskih zakona, a i po uobičajenom načinu ostalih slobodnih i kraljevskih gradova. Tako zakonskim putem izabrano časništvo, naime sudija na dve godine, senatori doživotno, bez našeg prethodnog znanja i odobrenja ne može se sa tog mesta udaljiti. Ovaj mesni Magistrat u sporovima koji spadaju u nadležnost slobodnih i kraljevskih gradova može da sudi po uzoru na ostale kraljevske gradove, ali samo u duhu zemaljskih zakona, dok će u onim slučajevima koji povlače sobom pravo apelata [žalbe], sa donetom odlukom i sa celokupnim postupkom dostaviti tavernikalnom sudiji radi tačnog uviđaja i donošenja odluke.
Šesto: Dajemo ovom svom slobodnom i kraljevskom gradu PRAVO MAČA i pravo pokretanja kaznenog postupka, po uzoru na ostale slobodne i kraljevske gradove, protiv svih zločinaca koji budu na teritoriji ovog grada uhvaćeni; daje mu se pravo da može da postavi stub srama i sazida vešala od cigala, kao i pravo da samostalno odlučuje i sudi i u ostalim sporovima koji se odnose bilo na gradske opštine, bilo na privatna lica i zemljišta, ako iole postoje mogućnosti za nadležnost Magistrata.
Sedmo: Dajemo istom gradu PATRONATSKO PRAVO, tako da pravo izbora katoličkih paroha pripada isključivo i uvek samo građanstvu i stanovnicima rimokatoličke veroispovesti; naprotiv, grčkog obreda neujedinjeni građani neka se sami o sebi brinu i po svojim verskim običajima biraju svoje parohe, čije izdržavanje pada na teret vernika.
Osmo: Pomenuti naš grad SOMBOR i njegovu teritoriju izdvajamo i oslobađamo sasvim ispod vojne i komorske uprave, pod čiju su vlast do sada potpadali, baš zato da od sada njegovi građani i stanovnici bilo kojim nacijama, staležu i rangu pripadali ne zavise od sadašnjeg i budućeg zapovednika Osječke i Petrovaradinske tvrđave, niti od njihovih zamenika, niti, pak, od komorskih činovnika koji bi se, s vremena na vreme, ovde stacionirali, nego samo od mesnih vlasti, koje će ubuduće vršiti nad građanstvom i stanovništvom ovog našeg grada zakonom ustanovljenu, a slobodnim i kraljevskim gradovima po zakonu pripadajuću nadležnost kako u ličnim, tako i u materijalnim pitanjima, a koja se odnosi na nepokretna imanja na teritoriji ovog grada, osim onih za koje zemaljski zakoni čine izuzetak.
Deveto: Građani i stanovnici istog mesta dužni su da za vreme rata i u drugim opšte opasnim prilikama održavaju sa nama, kao i sa zapovednicima već spomenutih tvrđava, ili za vreme rata s određenim vojskovođama, najprisnije veze; isto tako, koliko god u njihovoj moći stoji, dužni su da se klone opasnih podvaljivanja, spletkarenja i došaptavanja, a prevratničke planove dužni su smesta prijaviti; i najzad, dužni su da svojevoljno, verno i tačno vrše sve ono što im u očuvanju unutrašnjeg mira i bezbednosti nalaže podanička odanost.
Deseto: Ukoliko opšte potrebe i kolektivna bezbednost budu zahtevale, i ovaj grad je dužan, po uzoru na ostale slobodne i kraljevske gradove, da se što pre opaše šancem, a vremenom zidovima i bedemima, da podigne potrebne kapije i postavi stražare. Pošto sve ovo spada u dužnost gradske uprave, dozvoljavamo joj da u istu svrhu uposli potreban broj stražara-trabanata ili hajduka, da drži dobošara u svrhu oglašavanja naredbi i požara, da ih snabde potrebnim oružjem i stavi pod komandu gradskog kapetana izabranog uvek iz reda Magistrata. Oni su dužni da krstare noću po gradu, radi suzbijanja zlih i nemirnih ljudi, da spreče sve eventualne prestupe i da stražu obavezno vode.
Jedanaesto: Dopuštamo istom gradu, i to da na teritoriji grada prisvoji imanja umrlih stanovnika bez naslednika i da ih za opšte dobro upotrebi. Ali pokretno imanje umrlih plemića i slobodnih lica, kao i sve pokretno i nepokretno imanje plemića, slobodnih lica i građana veleizdajnika i onih koji su osuđeni zbog uvrede veličanstva, u smislu osamdeset sedmog člana iz hiljadu šesto četrdeset sedme godine i šezdeset drugog člana iz hiljadu sedamsto petnaeste godine, pripadaju neposredno Kraljevskoj blagajni. To građansko nasledstvo pripada kraljevskoj donaciji [poklonu], dok ga primaoci uživaju po načelima građanskog prava.
Dvanaesto: U Kraljevini i pridruženim joj delovima živećem i postojećem grčkog obreda neujedinjenom rascijanskom narodu [Srbima] njihove starinske cesarsko-kraljevske privilegije koje su nedavno, hiljadu sedamsto četrdeset i treće godine ponovo potvrđene od strane Našeg veličanstva, mogu isti građani i stanovnici, ukoliko su ih do sad koristili, i ubuduće uživati, u njihovom tačnom slovu i smislu.
Trinaesto: Pomenutom svom gradu SOMBORU milostivo dopuštamo da, i to kako u svoju, tako i u korist okolnih mesta, mogu imati dva pijačna dana, i to sredom i subotom; osim toga, mogu priređivati i održavati četiri godišnja VAŠARA. Prvi na Blagovesti, drugi o Vaznesenju Gospodnjem [Spasovdanu], treći o Uspenju Presvete Bogorodice [Velikoj Gospojini] i četvrti na Svisvete; toliko puta imaju se održavati i marveni vašari, i to: jedan pre, a jedan posle opšteg vašara, sa svim pravima i povlasticama koje imaju i uživaju i ostali slobodni i kraljevski gradovi, sa pravom ubiranja dažbina koje se imaju upotrebiti u korist opšteg napretka.
Četrnaesto: Građani i stanovnici tog često pomenutog našeg grada SOMBORA mogu bezgranično i neometano uživati i koristiti se od nadležnih potvrđenim zemaljskim uredbama, privilegijama i povlasticama koje uživaju i ostali slobodni i kraljevski gradovi; a da se otkloni i izbegne svaka smetnja i nesuglasica, želimo da se ni jedna povlastica, koja se odnosi na kuće i imanja bilo da se nalaze na teritoriji grada, bilo van nje, ne sme okrnjiti i ukinuti bez saglasnosti i presude zajednice, naše milostive dozvole ili pristankom građana; štaviše, odlučno naređujemo ako nepokretno imanje bilo nasledstvom, bilo drugim kojim putem treba da dođe u posed sveštenog lica ili stranca, da se takvo dobro nakon godinu dana (ako u međuvremenu dotični ne bi dobio pravo građanstva) ima rasprodati među građanima. U ostalom ovlašćujemo Magistrat da po prethodnoj proceni može isplatiti vrednost poseda i tako zakonskim putem istisnuti takvog posednika.
Petnaesto: Pravo poslovanja i građanske nadležnosti Magistrata ima da bude neprikosnoveno, da se ničim ne remeti; odlučno želimo i izjavljujemo da niko nema prava bilo od vojnih, bilo od komorskih ili županijskih činovnika, da na teritoriji grada, na uštrb zemaljskih zakona i zakona gore spomenutog grada vrši nadležnost, niti protiv građana da donosi bilo kakve presude, niti se može mešati i smetati u vršenju kaznenog prava, niti bilo kakve postupke pokretati.
Šesnaesto: Kako nije dozvoljeno osuđivati, kažnjavati, niti pak uznemiravati nevine i nedužne, stoga niko nema pravo da građane i stanovnike, u više mahova spomenutog grada, zbog tuđih izgreda i zločina, uznemirava, zatvara ili hapsi ili da im konfiskuje imanje; odlučno izjavljujemo da ih po uzoru na ostale slobodne i kraljevske gradove oslobađamo u granicama rečene kraljevine naše Ugarske i njoj pripojenih strana [oblasti, teritorija] svake vrste poreza, malte [putarine], tridesetine, isto tako ne dozvoljava se nasilno konačenje i ishrana tuđina bez izričite prethodne naredbe Magistrata.
Sedamnaesto: Odlučno izjavljujemo da se u smislu dvadeset devetog člana najnovijeg sabora iz hiljadu sedamsto četrdeset prve godine sve povlastice i prava, koje pripadaju isključivo našim istinskim podanicima, sadašnjim i budućim građanima i stanovnicima gore pomenutog grada katoličke i grčke ujedinjene i neujedinjene veroispovesti (u red građanstva mogu biti primljeni jedino oni), ni u kom slučaju ne mogu proširiti na podanike Otomanske porte. Štaviše, želimo i naređujemo da se podanici Otomanske carevine, jer potpadaju pod stranu nadležnost, ne mogu uvrstiti u red građana ovog grada. Ukoliko su prethodno već primljeni, imaju se otpustiti. Ovo se odnosi i na druge koji nisu odani bilo katoličkom, bilo grčkom obredu, kao što je gore navedeno.
Osamnaesto: Da bi kraljevska milost i naklonost prema stanovnicima grada SOMBORA večna i upadljiva bila, milostivo im darujemo grb, po dole označenom opisu, da se njime služe na večita vremena; istodobno im dozvoljavamo upotrebu otiska grba u crvenom vosku. Na zelenom polju ŠTITA leži grad srebrne boje sa tri kule, od kojih je srednja viša; zidovi su ukrašeni prozorima pogodnim za odbranu, a na čelu zupčastim ispupčenjima; iz gornjeg desnog prozora promoljena crvena ruka drži sablju u smeru ka osmokrakoj zlatnoj zvezdi; iz levog prozora istavljena je zastava plave boje na kojoj se, između dve sastavljene lovorove grančice, nalazi pozlaćena brojka tri; pred otvorenom gradskom kapijom, od železnih rešetki, stoje dva vojnika: desni u plavom čohanom odelu, na glavi mu je crna pandurska šubara, u crnim čizmama i u desnoj ruci drži starinsku tešku pušku; levi u plavoj bluzi, crvenim pantalonama, zlatnim čizmama i sa crvenom mađarskom kapom na glavi, u desnoj ruci drži isukanu sablju uperenu koso u vis. Na grbu se nalazi turnirski štit sa vizirom, a više njega kruna iza koje je lav, u izvornoj boji, u stojećem stavu sa isplaženim crvenim jezikom i na gore izbačenim repom; u kandžama drži zastavu i isukanu sablju. S obe strane nalazi se u srebrnoj i crvenoj boji ornament od hrastovog lišća, kao što se sve to vidi na prvoj strani ove diplome, naslikano i predstavljeno veštom rukom našeg slikara i umetnika, bojama koje najprikladnije odgovaraju. Naređujemo i dozvoljavamo da se građani, doseljenici, stanovnici, njihovi potomci i naslednici slobodnog i kraljevskog grada SOMBORA, služe ovim pečatom u crvenom vosku, uz ime grada, na ispravama koje će izdavati. Povelji je priključen pečat kao i poveljama ostalih naših slobodnih i kraljevskih gradova. Ovim mu se daje verodostojnost i nedvojbenost.
Devetnaesto: Ovo napred izneto dajemo pod sledećim osobitim uslovima: da ih se spomenuti građani, stanovnici i gosti, shodno građanima ostalih slobodnih i kraljevskih gradova, imaju u svemu pridržavati, da se vazda čuvaju svakog poroka, neverstva i izdaje, jer će im se oduzeti i ove i sve ostale povlastice i slobode, osim onih kazni koje Zakon predviđa, neka nastoje, a to im i podanička vernost nalaže, da ovu blagonaklonost, koju je Naše veličanstvo prema njima i njihovim potomcima, i naslednicima našim zakonitim, naime, kraljevima Ugarske, ukazalo da to smatraju dobročinstvom, a ne milošću, i da se trude da tu ukazanu naklonost uzvrate vernošću, istrajnošću i odanošću. Štaviše, priznajemo, pristajemo i potvrđujemo sve gornje ukupno i pojedinačno, čuvajući pravo drugoga, prvenstveno prava crkve Božije, a naročito verske propise. Kao nagradu za sve ovo i za večitu uspomenu odlučismo da damo ovu Povelju, potvrđenu visećim tajnim pečatom, kojim se kao kraljica Ugarske služimo i ustupamo istim građanima i stanovnicima spomenutog našeg grada SOMBORA da večito važi i za njih i za njihove potomke, uz jemstvo našeg kraljevskog blagajnika (kao što je napred rečeno).
Dato rukom našeg vernog i iskrenog, omiljenog, savesnog i velmožnog grofa Leopolda de Nadaždija, večnog gospodara zemlje fogaraške, istinskog našeg tajnog savetnika, ugarskog dvorskog kancelara, kao i gospodara kraljevske konjušnice; u našem nadvojvodskom gradu Beču, u Austriji, dana sedamnaestog meseca februara, leta gospodnjeg hiljadu sedam stotina četrdeset devetog, u devetoj godini naše vladavine nad Ugarskom, Češkom i ostalim zemljama.
Sa visokopreosvećenim, časnim i prepodobnim u Hristu ocima [upražnjenom nadbiskupijom ostrogonskom]; gospodinom grofom Nikolom Čakijem od Kerestsega, nadbiskupom kaločke i bačke kanonski ujedinjene crkve; Petrom Bakićem bosanskim; Ladislavom Serenjijem, sremskim; grofom Mihailom Karlom od Altana, vackim; bratom Nikolom Stanislavićem, čanadskim; grofom Emerikom Esterhazijem od Galante, njitranskim; baronom Franjom Klobušickim od Zatina, zagrebačkim; grofom Franjom Antonijem Englom od Vagreina, beogradskim i smederevskim; grofom Franjom Zičijem od Vašonke, đerskim; grofom Franjom Barkocijem od Sale, jegarskim; Martinom Biroom od Padana, vesprimskim; Jurajem Vukom Ćolićem od Levensperga, senjskim i modruškim ili krbavskim; grofom Pavlom Forgačem od Gimeša, nađvaradskim; [upražnjenom biskupijom erdeljskom]; Aleksandrom Marijašijem, kninskim; Georgijem Klimom izbranim (titularnim) novovinodolskim; Josifom Zbiškom izabranim (titularnim) krčkim, crkvenim biskupima koji crkvama BOŽIJIM časno upravljaju. Ništa manje i sa visokoblagorodnim i velmožnim Grofom Janošem Palfijem od Erdeda, vitezom Zlatnog runa i rečene kraljevine naše Ugarske palatinom; grofom Georgijem Erdedijem od Monjorokereka, sudijom naše Kraljevske kurije; grofom Karlom Baćanjijem, večnim gospodarom nemetujvarskim, banom kraljevina naših Dalmacije, Hrvatske i Slavonije; grofom Franjom Esterhazijem od Galante, tavernikom; grofom Lajošem Baćanjijem večnim gospodarem nemetujvarskim, peharnikom; grofom Josifom Ilešhazijem, takođe večnim gospodarem trenčinskim, velikim upravnikom (gospodarom stola); pomenutim grofom Leopoldom Nadeždijem, gospodarom kraljevske konjušnice; grofom Nikolom Palfijem od već pomenutog Erdeda doma; drugim grofom Karlom Palfijem od pomenutog Erdeda, kraljevskim vratarom; princom Presvetlog Svetog rimskog carstva Pavlom Antonijem Esterhazijem, večnim gospodarom Frakna, kraljevskim komornikom i gospodarem kraljevskih odaja u Ugarskoj; sa pomenutim grofom Janošem Palfijem od više puta pomenutog Erdeda, grofom požunskim i sa brojnim drugim drevnog kraljevstva našeg Ugarske županijskim dužnosnicima i ČASNICIMA,
Marija Terezija s. r. [svojeručno]
Grof Leopold de Nadaždi s. r.
Bernard Konček s. r.
Dodatni zapis na praznim stranicama Povelje:
Godine 1749, dana 13. maja, u komorskom mestu Bukčinović predstavljena je milostiva diploma Njenog carskog i kraljevskog veličanstva, namenjena slobodnom i kraljevskom gradu Somboru, potvrđena od Generalne skupštine Bačke županije, izdata u odgovarajućem obliku i načinu, a koja je izložena i predstavljena od mene, Franje Pečija, pomenute slavne Županije notara, svečano je objavljena. Niko nije protivrečio. Mesto, datum i godina kao gore.
Isti zakleti redovni notar
Godine Gospodnje 1749, 22. jula, u slobodnom i kraljevskom gradu Požunu, u istoimenoj županiji, na mestu određenom za održavanje Tavernikalnog suda, od strane grofa tavernika. Za vreme zasedanja Tavernikalnog suda predstavljene su i objavljene privilegije Njenog najmilostivijeg veličanstva, po prirodi milostive presvetle Gospodarice Gospodarice. Istom prilikom su predstavnici slobodnog i kraljevskog grada Sombora u svoje i u ime svoje uprave položili zakletvu u Tavernikalni protokol i primili pravo glasa u Tavernikalnom sudu, posle slobodnog i kraljevskog grada Novog Sada. Urađeno kao gore.
Josif Svetić, slavnog
Tavernikalnog suda
zakleti notar s. r.
M. S.
1 Komentar
Olja
Браво!
Диван и веома садржајан текст – да се никада не заборави.
Слобода је све!