OD NAJVEĆEG PROTIVNIKA DO NAJVEĆEG ZAŠTITNIKA SOMBORACA – FRANC REDL

Nemačka bečka građanska porodica Redl plemstvo je dobila početkom druge polovine XVIII veka. Njen neposredan predak bio je Fridrih Redl, artiljerijski oficir u vreme turske opsade Beča 1683. godine. Njegov sin Ferdinand Redl, nekadašnji službenik komorske administracije u Erdelju, preminuo je 1758. g. u Somboru, u 96. godini. Ferdinand je bio otac Franca Jozefa Redla od Rotenhauzena, komorskog administratora Bačke.

Prema navodima plemićkog pisma iz 1765. godine, Franc Jozef Redl ušao je u državnu službu još kao mladić (1717), a pre nego što je postavljen za bačkog komorskog administratora bio je na položaju službenika pri erdeljskoj komori soli (1720), zatim je angažovan na izgradnji fortifikacija u edreljskoj oblasti Fogaraš (1723), posle čega je bio upravnik glavne kancelarije kneževskih dobara (1726), administrator erdeljske komore soli (1729), komorski blagajnik u Krajovi (1731), komorski inspektor za nemačke delove Vlaške (1735) i administrativni savetnik u Beogradu, u vreme Austrijsko-turskog rata 1737-1739. godine. U Subotici je 1743. g. iseljavao pobunjene srpske graničare, a zatim je, kao komorski administrator, još nekoliko godina nadzirao rad Magistrata povlašćenog kraljevsko-komorskog trgovišta Subotice (Redl je govorio „ilirski“, odnosno jezik Srba i Bunjevaca, pa je 29. jula 1743. godine, okupljenom stanovništvu i predstavnicima Subotice, na njihovom narodnom jeziku [lingua coram populo] protumačio kraljevsku privilegiju dodeljenu ovom gradu početkom maja iste godine). Od 1746. g. Redl se nalazio na čelu Segedinske komorske prefekture, koja je objedinjavala teritorije Bačke, Čongradske, Čanadske i Aradske županije, koje nisu bile pod vojnom upravom. Godine 1749. postavljen je za distriktualnog komorskog administratora Bačke i Srema, čije sedište je posle elibertacije grada bilo u Somboru, te se na tom položaju nalazio sve do smrti, krajem 1763. godine. Od 1753. g. Redl je imao titulu administratora svih krunskih dobara Bačke i Potiske oblasti, a od 1756. g. bio je i član Mađarskog sudskog saveta. Franc Jozef Redl preminuo je krajem novembra 1763. g. u Đeru, na putu od Raba prema Požunu (Bratislavi), u kome je, tokom zadnje tri godine života, takođe imao status dvorskog komornika (još 27. oktobra 1763. g. Redl je bio zapisan kao kum na krštenju sina svog saradnika u komorskoj administraciji Karla Kereškenjija u Somboru).

Posle 41 godine državne službe, Redl je zatražio plemićki status za sebe i svoju porodicu, a 17. maja 1759. g. car Sv. Rimskog Carstva Franc I (suprug carice Marije Terezije) dodelio mu je u Beču plemićko pismo sa grbovnicom i plemićkim dodatkom „od Rotenhauzena“. Zbog prethodnih zasluga njihovog oca i na osnovu već dodeljenog austrijskog plemstva, carica i mađarska kraljica Marija Terezija je u Beču, 15. aprila 1765. godine, proglasila i mađarsko plemstvo naslednika pokojnog Franca Jozefa Redla od Rotenhausena (Francisci Josephi condam Redl de Rothenhausen), koje se odnosilo na njegove sinove Franca i Ferdinanda, kao i na kćer Jozefinu. U plemićkom pismu navodi se da je Redl bio u državnoj službi od 1717. godine, da je odano službovao po Ugarskoj, Srbiji i Vlaškoj, čime je stekao zasluge za krunu, te da mu je zbog toga uslišena molba iz 1758. g. da dobije austrijsku plemićku titulu, koja se sada, post mortem, dodeljuje njegovim sinovima i kćeri kao ugarskim plemićima.

Plemićki grb: Prvi plemićki grb porodice Redl, iz 1759. godine, imao je štit razdeljen po vertikali. U štitu se nalazio orao raširenih krila, sa krunom, koji je desnom polovinom bio crn na zlatnoj podlozi, a levom crven na srebrnoj podlozi. Iz zlatne krune na kacigi iznad štita uzdizala su se dva roga obilja (zlatno-crn na desnoj i srebrno-crven na levoj strani). Oko štita se nalazio zlatno-crn plašt sa desne i srebrno-crven sa leve strane. U plemićkom grbu ugarskog plemstva, dodeljenom Redlovim sinovima 1765. godine, u prvom i četvrtom plavom polju kvadriranog štita nalazio se odsečen zlatan orao, a drugo i treće srebrno polje presecala je crvena greda. Iznad štita nalazile su se dve kacige sa zlatnom krunom, od kojih se iz leve uzdizao zlatan orao, a iz desne stojeći srebrn lav sa sabljom u desnoj podignutoj šapi. Plašt sa leve strane štita bio je zlatno-plav, a sa desne srebrno-crven. Kasnije, kada su potomci Franca Jozefa Redla dobili 1808. g. baronske titule, promenjen je i porodični grb, koji je bio raskošniji od ranijeg. U sredini štita umetnut je manji štit sa osnovnim motivima ranijeg grba (zlatan orao na plavom polju i crvena greda na belom polju), a veći štit bio je kvadriran. Prvo polje bilo je podeljeno na dva dela, od kojih se u gornjem delu, na plavom polju, nalazio odsečen stojeći dvorepi zlatan lav, a u donjem belom polju crveni cvet ruže. U drugom i trećem plavom polju nalazila se ruka koja iz roga izobilja prosipa zlatnike i srebrnjake, a u četvrtom crvenom polju stojeći zlatan lav sa podignutim mačem u desnoj šapi. Iznad štita nalazila se velika zlatna kraljevska kruna, sa tri kacige, iz čijih su se manjih zlatnih kruna uzdizali srebrn stojeći lav sa podignutim mačem (iz leve kacige), zlatan orao raširenih krila (iz središnje) i srebrno-crveni, odnosno zlatno-plavi bivolji rogovi sa po tri zlatna klasa pšenice na vrhu svakog roga, te sa cvetom crvene ruže između dva roga (iz desne kacige). Plašt sa leve strane štita bio je srebrno-crven, a sa desne zlatno-plav (središnja kaciga imala je zaseban manji plašt, koji je bio zlatno-plav sa desne i srebrno-crven sa leve strane). Dva stojeća bela pastuva predstavljala su simetrične držače štita.

Franc Jozef Redl i njegova delatnost između 1746. i 1763. g. višestruko su vezani za Sombor i Somborce, kao što je i delatnost njegovih potomaka duže od jednog veka bila vezana za posede u neposrednoj okolini Sombora. Odnosi Redla i Somboraca u znatnoj meri se razlikuju u periodu pre elibertacije grada i nakon nje. Kao segedinski komorski prefekt i komorski administrator, Redl je, u toku borbe za elibertaciju Sombora (1746-1749), stvarao velike neprilike započetom poduhvatu Somboraca da za svoje doskorašnje vojničko naselje izbore status slobodnog i kraljevskog grada. Kada je Sombor, nakon razvojačenja, 1. novembra 1745. g. potpuno uključen u sastav Bačke županije i predat na upravu Ugarskoj dvorskoj komori, Franc Redl je postao neposredan i težak pregovarač sa dotadašnjim graničarima, koji su tokom 1746. g. konkretizovali svoje zahteve carici u pogledu elibertacije grada. Dvorska komora i Bačka županija bili su najveći protivnici elibertacije Sombora i koristili su sve mogućnosti kojima su raspolagali da na carskom dvoru onemoguće nameru Somboraca. Redl je 1746. g. savesno i tačno načinio opis i procenu svih somborskih vojničkih pustara (na osnovu te procene određen je kasnije iznos za otkup elibertacionog statusa), ali je imao poteškoća sa popisom razvojačenih stanovnika grada, koji je, tokom 1746/47. godine, tri puta ponavljan kako bi se došlo do koliko-toliko tačnih podataka o broju i imovini Somboraca. Vešto je pokušao da razjedini doskorašnje srpske i bunjevačke graničare po verskoj osnovi, kao i da okolne pustare odvoji od grada, ali uprkos svim naporima nije uspeo da Sombor preuzme kao komorski posed i da njegove stanovnike pretvori u komorske podanike. Nakon što je, uprkos svim preduzetim koracima Bačke županije i Ugarske dvorske komore protiv namere Somboraca, carica Marija Terezija, posle tri godine diplomatske borbe i uplaćenog iznosa od 150.000 rajnskih forinti u carsku blagajnu, 17. februara 1749. g. potpisala Privilegijalno pismo ili Elibertacionu povelju kojom je Sombor proglašen za slobodan i kraljevski grad, započeo je potpuno drugačiji odnos između administratora Redla i grada Sombora.

Redl je, krajem aprila 1749. godine, učestvovao u svečanom proglašenju Sombora za slobodan i kraljevski grad, a u avgustu iste godine svečano je postavio kamen-temeljac za podizanje Gradske kuće (zdanja Magistrata), podignute na osnovi i mestu nekadašnjeg kaštela somborskog kapetana Jovana Brankovića. U oktobru iste godine Redl je, u prisustvu i uz saglasnost predstavnika grada i Bačke županije, odredio granice somborskog atara i postavio međaše. Sasvim sigurno Francu Redlu može da se pripiše uticaj na odluku da Sombor postane sedište Komorske administracije za Bačku, i da, krajem jula 1750. godine, ovde započne zidanje barokne jednospratnice – prvog državnog zdanja u Somboru (tzv. Grašalkovićeva palata), koje se nalazilo preko puta zdanja Magistrata, i u kojoj je, nakon izgradnje, smeštena Bačka komorska administracija, što je, besumnje, imalo veliku ulogu na dalju urbanizaciju grada. U to vreme Redl se i preselio u Sombor.

Naredne 1751. godine, trudom komorskog administratora, gospodina Redla, kako je zapisano u hronici somborskog franjevačkog samostana, podignuta je, u produžetku budućeg zdanja komorske administracije, ljupka kapelica Sv. Ivana Nepomuka, sagrađena u rokoko stilu, koja i danas postoji. Na svečanosti održanoj 24. juna 1752. g. postavljen je prvi kamen u temelj nove rimokatoličke crkve Presvetog Trojstva, a u zapisu, koji je uzidan u temelje crkve, navodi se da je kamen postavljen za vreme predsedavanja u Visokoj komori preuzvišenog gospodina Antuna Grašalkovića i komorskog administratora ovde u Somboru živećeg časnog gospodina Franje Redla. Iste godine rođen je u Somboru Ferdinand, mlađi sin Franca Josipa Redla i njegove supruge Ane Marije Kristiane.

Administrator Redl je predstavljao snažnu podršku Somborcima tokom dugogodišnjeg spora sa poveriocem, grofom Adamom Baćanjijem, koji je otkupio njihov dug za iznos pozajmljen kako bi bila plaćena elibertacija, posle čega je uzeo u zalog sve gradske pustare, kao i svu imovinu i prihode grada, pa je pretvorio Sombor u svoje privremeno vlastelinsko dobro. Parnica je trajala punih 12 godina, a odlučujući momenat bila je smrt Franca Redla, komorskog administratora i poznatog zaštitnika Sombora u Beču, što je zaplašilo Somborce toliko da su 1764. godine, iz sopstvenih izvora i pomoću novih pozjamica, podmirili sva svoja dugovanja grofu Baćanjiju.

Sinovima Franca Jozefa Redla – Francu, kraljevskom savetniku i izvestiocu Dvorske kancelarije za Erdelj, i Ferdinandu, carskom kapetanu – nakon što su isplatili 18.000 forinti Pečujskom kaptolu i ispunili zahteve zemljoposednika Strilića, car Josip II je, darovnicom od 9. decembra 1780. godine, izdatom u Beču, u trajno vlasništvo dodelio pustaru Rastina, severno od Sombora, što je 1792. g. poveljom potvrdio i car Franc II. Franc Redl je 1781. g. kupio i pustaru Kelebiju, u susedstvu Subotice. Između 1791. i 1794. godine, za godišnji iznos od 22.000 forinti, on je zakupljivao od Bačke komore prihode sela Krnjaje, Stari i Novi Sivac, kao i Crvenke. Godine 1797. za iznos od 110.359 forinti Franc Redl, tada već direktor izgradnje budućeg Francovog kanala, koji je spojio Dunav i Tisu, zakupio je od Komore i prihode komorskog sela Stanišića, severno od Sombora, u susedstvu svog porodičnog poseda Rastine. Franc Redl je preminuo u Somboru, 7. septembra 1801. godine, u 51. godini, a sahranjen je u kripti crkve Presvetog Trojstva. Godinu posle njegove smrti, darovnicom cara Franca, izdatom 2. oktobra 1802. godine, selo Stanišić postoje stalan posed udovice Franca Redla Julije, rođ. pl. Geramb, i njenih maloletnih sinova Emerika i Julija Redla.

Redlovoj udovici Juliji i njenim sinovima car Franc je 11. marta 1808. g. dodelio baronsku titulu, sa novim porodičnim grbom, a tri godine kasnije, 8. marta 1811. godine, i posed porodice Redl, selo Stanišić, uzdignut je u rang trgovišta, odnosno varošice. Tokom 1815/16. g. porodica Redl podigla je u Stanišiću današnju rimokatoličku crkvu Imena Marijinog, nad kojom su imali pravo patronata (u crkvenoj kripti sahranjeno je 13 članova porodice Redl). Poveljom cara Franca, od 7. maja 1822. godine, Emerik i Julije Redl dobili su pravo da, uz svoj pređašnji plemićki dodatak „od Rotenhauzena“, koriste i nov plemićki dodatak „od Rastine“.

Prema popisu posednika zemlje u Bačko-bodroškoj županiji iz 1826. godine, porodica Redl je posedovala 20.869 jutara, pa je, prema veličini poseda, pripadala nekolicini najimućnijih bačkih plemićkih porodica. Posle Mađarske revolucije 1848/49. godine, u vreme Vojvodstva srpskog, ukinuti su feudalni odnosi, pa su stanovnici Redlovog dobra Stanišić oslobođeni kmetske potčinjenosti prema ovoj vlastelinskoj porodici, te više nisu podlegali obavezama urbarijalnih davanja i vlastelinskom pravosuđu, a usledila je i podela vlastelinske zemlje (sesionalna zemlja je pripala seljacima, kojima su, po jednom domaćinstvu, podeljeni posedi veličine od najmanje dva, do najviše osam, a u posebnim slučajevima i do 12 jutara). Ipak, država je solidno obeštetila i dotadašnje posednike (između 600 i 700 forinti po jednoj sesiji), a u njihovom posedu ostao je i deo nesesionalnog zemljišta, tako da je i porodica Redl, u drugoj polovini 19. veka, posedovala znatne površine od blizu 5.000 jutara zemljišta različitog kvaliteta (od ritova i livada do oranica), koju su obrađivali ili davali u zakup.

Baron Emerik Redl (1793-1851) bio je savetnik Ugarskog kraljevskog namesništva i gospodar Stanišića, Šare i Kelebije, a između 1841. i 1848. g. nalazio se na dužnosti kraljevskog komesara u slobodnom i kraljevskom gradu Somboru (imenovan je na osnovu više od sto žalbi i tužbi, koji su protiv somborskog Magistrata podneli građani, a uspeo je da reši neka od najspornijih pitanja, kao što je premeravanje gradskog zemljišta). Njegov sin, baron Adalbert Bela Redl (1837-1905), kao zadužbinu je podigao školsku zgradu u Stanišiću. Emerikov brat, baron Julije Redl (1796-1870), bio je gospodar Rastine, a imao je sinove Emerika (1825-1856) i Ludviga, husarskog kapetana (1830-1916). Porodica Redl sagradila je 1818. g. u Rastini svoj kaštel, sa parkom, a imanje u Rastini, kao i deo stanišićkog imanja, pripadali su im do završetka Prvog svetskog rata. Osim Rastine i Stanišića, porodica Redl je imala i posede Karnabrun i Štrajtdorf u Donjoj Austriji.

Milan Stepanović