Nismo do sada znali za prikaz grada Sombora u umetnosti pre 20. veka. Istina, od kraja 17. do početka 19. veka sačuvano je pet veduta grada, od kojih su tri rađene kao kolorisani crteži ili akvareli, a dve su bile grafike (potiču iz 1697, 1698, 1700, 1809. i 1818. godine). Ipak, to su bile namenske vedute, a osim jedne (delimično), nisu imale umetničke karakteristike. Smatralo se, dakle, da pre prve polovine 20. veka urbano lice Sombora u umetnosti nije bilo prikazano.
Ipak, nedavno je naš sugrađanin Boris Mašić, strastveni kolekcionar tragova nekadašnjeg života Sombora i Apatina, uspeo da pronađe i otkupi sliku nepoznatog slikara, s kraja 19. veka, koja, kao glavni motiv, prikazuje Veliki bački (tada još Francov) kanal, sa prepoznatljivim detaljima panorame Sombora. Slika veličine 120 x 80 cm rađena je u stilu realizma i tehnici ulja na platnu.
Nažalost, ni nakon detaljnog pregleda slike sa obe strane platna, nisu pronađeni potpis slikara ili makar njegovi inicijali. Štaviše, vrlo je verovatno da su sliku naslikala dvojica umetnika – jedan talentovani laik, koji je slikao njen veći deo, a drugi, moguće je i profesionalni slikar, koji je pomogao naslikavši jedan ili možda par njenih detalja. Mnoštvo finesa na samoj slici, od prilično loše simetrije, do nešto bolje perspektive, upućuje na laika kao njenog osnovnog autora. Ipak, detalj sa majalesa (izleta) pored Kanala, odaje kist znatno veštijeg i sigurnijeg slikara, i na tom delu slike jasno se razaznaju dva slikarska rukopisa – lošiji i bolji.
Osim potpisa autora, nedostajala je i godina nastanka ovog dela. Poznavajući detalje urbanog uzrastanja Sombora, pouzdano smo, na osnovu panorame grada u pozadini slike, mogli da procenimo da je slika nastala u periodu između 1895. i 1901. godine. Naime, prvo smo primetili da zdanje Županije ima tornjeve (sagrađeni su do 1882), kao i da krov tornja katoličke crkve Presvetog Trojstva ima sadašnji oblik (do 1883. g. oblik je bio drugačiji), a potom i da je crkva Sv. kralja Stefana (Stjepana, Ištvana), odnosno Karmelićanska crkva u današnjem parku, naslikana sa završenim pročeljem, pokrivenim krovom i podignutim osnovama (postamentima) za dva visoka buduća tornja, koja još nisu bila sagrađena. Kako su ti detalji nastali posle 1894. godine, a njeni tornjevi sagrađeni su 1902. godine, jasno je bilo da je slika nastala upravo u tom razdoblju. Da je ovo delo slikano krajem 19. veka procenjuje i dr Žužana Korhec Pap, restauratorka i muzejska savetnica iz Subotice, koja je, na molbu vlasnika, pregledala sliku i takođe procenila vreme njenog nastanka.
U prvom planu slike nalazi se Veliki bački ili Francov kanal, a scena je, očito, slikana sa desne obale Kanala, iza železničkog mosta. U krupnom planu naslikana je teretna lađa i dragocen je vizuelni podatak o njenom izgledu (podudaran je sa nekim sačuvanim fotografijama iz tog vremena), jer možemo da pretpostavimo da je reč o klasičnom obliku tadašnjih teretnih lađa, kakvim je godišnje Francovim kanalom u to vreme prevoženo i po pola miliona tona razne robe – najčešće žitarica (polovinom 19. veka, pre pojave železnice, obim robe prevezene lađama bio je dvostruko veći). Pored lađe nalazio se čamac sa veslačem. Lađa je, po proporcijama, naslikana prevelika i njena katarka (s obzirom na perspektivu) ovakva ne bi mogla da prođe ispod mosta. Pruga se posle železničkog mosta ne nastavlja (ili je znatnije pomerena sa očekivanog pravca i prikazana kao put), mada preko mosta upravo prolazi voz, izrazito naivno naslikan. Vidimo i da je put vodio sa desne obale Kanala, a na levoj ga (gde je danas šetalište) nije bilo.
Ispred mosta, na desnoj obali kanala, naslikan je tipičan omanji majalis ili izlet, sa desetak osoba, pored kojih putem prolazi bosonogi paor (salašar) sa motikom preko ramena. Upravo se na ovom detalju vidi sigurna ruka drugog umetnika, koja slika šest od deset učesnika izleta. Kroz njegov stil, kojim je naslikana ova mala epizoda, naslućuje se i uticaj impresionizma. Ostale četiri osobe (dve pored kotlića u kome se kuva paprikaš, a dve nedaleko od zidanog stuba železničkog mosta), naslikao je, vrlo verovatno, slikar koji je slikao i ostatak slike. Teško je proceniti ko je naslikao paora koji prolazi kraj izletnika, kao i čamac sa veslačem, mada bismo se i tu pre opredelili za očito iskusnijeg umetnika.
Na obzorju se, preko njiva, vidi panorama Sombora. Prepoznaju se tornjevi dve pravoslavne (Svetopretečeve i Svetođurđevske) crkve, toranj katoličke crkve Presvetog Trojstva, toranj Gradske kuće, visok dimnjak jedne od somborskih ciglana, već pomenuta i još nedovršena današnja Karlmelićanska crkva (bez tornjeva), zdanje Županije sa dva veća i dva manja bočna tornja, kao i sa, donekle po veličini prenaglašenom, laternom (ukrasnim tornjem na sredini krova prednjeg dela zdanja Županije), te županijska zatvorska zgrada (današnji zatvor), sa tornjem nekadašnje kapele Sv. Petra i Pavla. Drugih prepoznatljivih detalja u panorami Sombora nije bilo, a ispred grada je, sa obe strane, naslikan po jedan salaš. Ozelenele njive između kanala i grada (sa plastovima još zelenog sena), upućuju da je reč o prolećnom mesecu – verovatno maju.
Sama slika nema značajniju umetničku vrednost, ali je istorijski veoma dragocena. Njen prikaz Kanala i panorame grada, kao i detalja društvenog života (izleta), vizuelno su svedočanstvo jednog vremena u kome je Sombor upravo dosegao danas prepoznatljivi arhitektonski i urbani nivo. Zbog toga ovo delo zaslužuje da se nađe u kolekciji neke od gradskih institucija koje čuvaju kulturno-istorijsku baštinu grada. Tim pre što je njegov vlasnik spreman da im ga daruje.
Još jednom se od srca zahvaljujemo prijatelju Borisu Mašiću, što je omogućio da upravo sajt Ravnoplov prvi Somborcima predstavi ovaj zanimljiv detalj iz prošlosti grada.
M. Stepanović
