SALAŠKO NASELJE GRADINA

Atar nekadašnje pustare, a kasnije salaškog naselja Gradina pored Sombora, bio je, po površini, najveći atar na teritoriji grada Sombora. Ime ove pustare u srpskom jeziku obično predstavlja toponim nastao kraj ostataka neke stare tvrđave, na šta kod Gradine ukazuju i arheološki nalazi, kao i mapa Bačke županije, na kojoj je 1760. i 1766. godine, pored natpisa Velika Gradina (Nagy Gradina), ucrtan simbol tvrđave. U spisku naselja somborske nahije, zapisanih na turskim popisima iz 1554, oko 1570. i 1590. godine, za Gradinu je navedeno da 1554. g. ima jednu, oko 1570. g. četiri, a 1590. g. sedam kuća. U popisima poseda Kaločke nadbiskupije Gradina je oko 1643. g. imala godišnja poreska davanja od 14 forinti,  a 1650. g. zabeležene su dve Gradine, sa oznakama I i II (Velika i Mala, kasnije Zapadna i Istočna Gradina), od kojih je prva imala davanja od 14, a druga od deset forinti. Godine 1658. g. Gradina se nalazila u posedu Đerđa Salatnjaija. Na prvom austrijskom popisu dažbina u naseljima subotičkog i somborskog okruženja, za Gradinu je navedeno da u njoj ima (ili može da bude) 60 domova, sa dažbinama od 220 kablova roda žitarica i 24 grla vučne mrave, a procenjena vrednost poseda iznosila je 1.200 forinti. Nekoliko godina kasnije, početkom poslednje decenije XVII veka, Gradina je zapisana kao pustara u vlasništvu državnog fiska (komore), sa godišnjim prihodima od 14 forinti, a 1698. g. zabeležena je kao zapustelo bačko selo. O ranijem stanovništvu ove pustare svedoče prezimena Mitra Gradinca (Mittar Gradinacz), zabeleženog na komorskim popisima Sombora 1715, 1720, 1721. i 1722. i Nićete Gradinca (Nityeta Gradinacz), zapisanog na komorskim popisima 1725/26. i 1728. godine.

Godine 1702. pustara Gradina dodeljena je somborskim graničarima, u čijem vlasništvu se nalazila sve do elibertacije grada 1749. godine, kada je postala posed slobodnog i kraljevskog grada Sombora. U najstarijem opisu ove pustare iz 1746. g. zabeleženo je da je Gradina (Prædium Gradina) udaljena od Sombora tri četvrt časa hoda, da postoje nekadašnje crkveno mesto, tekuće i stajaće vode, kao i manji močvarni predeli. Pustara se delila na Malu i Veliku Gradinu, ali samo po nazivu. Na pustari su već postajali salaši somborskih graničara, a procena je bila da ovde može da se naseli 100 zemljoradničkih porodica, te da može da bude zasejano 500 njiva jesenjih useva (pšenice i raži) i 410 njiva prolećnih useva (ječma, zobi, prosa i kukuruza). Pašnjaci su mogli da ishrane 400 grla stoke, a livade su davale 600 plastova sena. Procena godišnjih poreskih prihoda iznosila je 729 forinti i 45 krajcera, a vrednost pustare procenjena je na 14.505 forinti. Gradina je iste godine zabeležena i na mapi inž. Antona Kaltšmita, na kojoj se, u ataru pustare, vide dve skupine salaša, crkveno mesto na području Klise, krak Mostonge, koji je proticao većim delom atara, i put za Petrovaradin, koji je prolazio istočnim delom Gradine.

Prvi popis posednika u ataru Gradine načinjen je 1747. godine, kada su ovde zapisana 53 bunjevačka graničara, sa prezimenima: Anišić, Apić, Bašić (2), Bešlić, Blažakov, Bogišić (2), Bokerović, Bošnjak, Čerčev, Čuvardić (2), Dević (2), Garašev (2), Goretić (3), Juzbašić, Kapetanov, Kovačević, Kulić (4), Kuntić (3), Mandić (2), Manić, Margetić, Marković (3), Matarić, Parčetić (4), Pečujlija, Pletikosić (3), Švračić, Vrebešev i Žuljević (4), kao i jedan posednik zapisan samo kao Marijan iz Sonte. Već naredne godine ovde su zapisani i posednici sa prezimenima Mraković i Šokčić, a 1749. g. u Gradinu je doseljena i bunjevačka porodica Pekanović, poreklom iz Baje.

Atar Gradine, kao najveći među somborskim posedima, kasnije je podeljen na Istočnu i Zapadnu Gradinu (u Istočnoj Gradini nalazilo se srpsko salaško naselje Preradović, odnosno Radojevići, a u Zapadnoj bunjevačko salaško naselje Gradina i srpsko salaško naselje Žarkovac). U Gradini je 1764. g. bilo 30, a 1775. g. 38 salaških domaćinstava (broj posednika zemlje u ataru Gradine bio je znatno veći), a atar se prostirao na 6.878 starih jutara. U drugoj polovini 18. i prvoj polovini 19. veka doseljene su u Gradinu i pojedine grane porodica Beretić, Birvlaski (srpska porodica), Cigić, Cuconić, Džinić, Fratrić, Jozić, Hajošev, Hornjak, Kalčan, Kalmar, Mijić, Pavletić, Pavkov (srpska porodica), Raič, Strilić, Šišković, Veselovski, Vidaković, Vuković, Zelić, Zetović i Zidarević. Atar pustare je kasnije dodatno znatno proširen, pa se 1805. g. prostirao na 13.173 stara jutra i 224 kv. kvata.

Prokopavanjem Francovog (Velikog bačkog) kanala 1802. godine, atar Gradine presečen je na dva dela, po liniji severozapad-jugoistok, a krajem istog veka kroz zapadni deo atara Gradine sagrađena je i železnička pruga. Stanovnici Gradine podneli su 1856. g. zahtev somborskom Magistratu za otvaranje škole, koja je otvorena tek 1876. g. u kući Đure Pekanovića (nastava se odvijala na mađarskom jeziku, a samo su veronauka i čitanka predavani na bunjevačkom narečju). Školsku zgradu u Gradini podigla je 1879. g. somborska Rimokatolička crkvena opština. U školi su, povremeno, održavana i bogosluženja, a u školskom dvorištu nalazilo se veliko zvono koje je, sem za praznike, zvonilo i kad salašima zaprete gradonosni oblaci (zvono je bilo teško oko 140 kg, a iz Kaloče ga je, na saonicama sa tri para volova, u Gradinu doneo Stipan Kalmar). O zvonu i zvonjavi brinuo je zvonar koga je godišnje u naturi plaćalo svako salaško domaćinstvo, a ovaj običaj se održao sve do kraja 20. veka. Kapelsko proštenje (tzv. vodica) u Gradini se održavala u prvu nedelju nakon 13. juna – praznika Sv. Antuna Padovanskog.

Salaši Gradine bili su delimično ušoreni, a širom atara nalazio se i znatan broj raštrkanih porodičnih mikrosalaških skupina (na mapi iz 1869. g. zabeležene su salaške skupine Anišići, Bogišići, Bošnjaci, Čuvardići, Fratrićevići, Hornjaci, Matarići, Parčetići, Pekanovići, Stolišići, Turski, Žuljevići itd.). Od kraja 19. veka u Gradini su svoje salaše i posede imale i imućne somborske mađarske ili nemačke porodice Falcione, Fernbah, Gfeler, Hušvet, Korić, Mihels, Semze, Tarcai, Trišler itd.

Gradina je do danas najveće salaško naselje u Somboru, sa više desetina salaša.

Milan Stepanović