MAJSKA SKUPŠTINA U SREMSKIM KARLOVCIMA 1848. GODINE (I SOMBORSKI SKEPTICIZAM)

Početkom 1848. g. revolucionarno vrenje širilo se Evorpom kao posledica okoštalog konzervativizma većine evropskih država. Ujedno se rađala epoha nacionalne afirmacije. Otud je 15. marta 1848. g. u Pešti počela i građanska revolucija Mađara, koja će se uskoro pretvoriti u rat za oslobođenje i nezavisnost Ugarske. Proklamovan je program od 12 tačaka, koji je, osim ostalog, sadržao demokratske zahteve o slobodi štampe i ukidanju cenzure, jednakosti pred zakonom bez obzira na društvenu i versku pripadnost, uvođenju opšte poreske obaveze, ukidanju kmetstva, oslobađanju političkih zatvorenika, ali i osnivanju nacionalne garde ili vojske, kao i nacionalne banke, te imenovanju odgovorne vlade sa sedištem u Pešti. Ipak, vrlo brzo postalo je jasno da mađarski revolucionari individualne građanske slobode i prava ne žele da prošire i na kolektivna nacionalna prava, koja bi narodnostima na teritoriji Ugarske omogućila osnivanje svojih nacionalnih skupština (sabora). Među predvodnicima Mađarske revolucije preovlađivao je stav da postoji samo jedna mađarska politička nacija, kojoj pripadaju sve narodnosti na prostoru tadašnje Ugarske. Proklamovana demokratija bila je osenčena egoizmom nacionalne izričitosti. Odbijeni su i zahtevi da u županijama, u kojima većinski, ili u znatnom broju, žive druge narodnosti, službeni jezik, uz mađarski, postane i jezik narodnosti. Ovakvi stavovi, koji su slobodarsku težnju nacionalne ideje transformisali u ostrašćen nacionalizam, ubrzo su doveli do nerazumevanja između mađarskih revolucionara i predstavnika narodnosti. Nakon neuspelih pregovora i ratoborne retorika Lajoša Košuta, koji je Srbima zbog njihovih stavova javno zapretio mačem (nek među nama odluči sablja!), došlo je i do otvorenih oružanih sukoba. To je prvenstveno odgovaralo ciljevima bečkog dvora jer su srpski, ali i hrvatski i rumunski nacionalni pokreti, postali njegove uzdanice u sukobu sa Mađarskom revolucijom i njenim predvodnicima. Time je Beč iskoristio kratkovidost političke vizije Lajoša Košuta i njegovih saradnika, i slobodarske nacionalne pokrete nahuškao jedne na druge, pri tom ostajući dosledan rigidnom monarhizmu, koji se uporno odupirao modernizaciji.

Posle neuspelih pregovora sa Košutom oko zahteva za prihvatanje srpskih nacionalnih kolektivnih prava i za stvaranje posebne srpske autonomne oblasti (Vojvodstva), u kojoj su Srbi tada činili relativnu većinu, mada su, zapravo, predstavljali tek nešto više od jedne trećine stanovništva, mitropolit karlovački Josif Rajačić popustio je pred narodnim zahtevima (posebno je pri tome glasna i dobro organizovana bila srpska omladina) i sazvao Narodnu skupštinu (umesto dotadašnjih srpskih narodno-crkvenih sabora) za 1/13. maj 1848. g. u Sremskim Karlovcima. Već 11. i 12. maja (po novom kalendaru) u Karlovcima se okupio velik broj Srba iz svih srpskih krajeva (preko deset hiljada, mahom iz Bačke i Srema), u meri da su morali da konače pod vedrim nebom. Mnogi od njih, posebno omladinci, u romantičarskom zanosu bili su obučeni u narodne nošnje. Svoje crkvene, građanske i vojne predstavnike poslale su sve eparhije u kojima je, na prostoru Austrijskog carstva, u značajnijem broju živeo srpski narod – Karlovačka, Bačka, Vršačka, Temišvarska, Budimska, Gornjekarlovačka i Pakračka, a od uglednijih ličnosti iz Srbije skupštini je prisustvovao prota Matija Nenadović.

Prvi dan Majske skupštine započeo je bogosluženjem i prizivanjem Svetog Duha u karlovačkoj Sabornoj crkvi, a srpski predstavnici i prisutan narod okupio se u dvorištu Mitropolije. Uvodnu besedu izrekao je mitropolit Rajačić, u kojoj je podsetio na nedavne revolucionarne događaje po evropskim zemljama, te je potom govorio o srpskoj istoriji i prirodnim pravima koja pripadaju svim narodima i pozvao je srpski narod da se postara za sopstvenu sudbinu. Govornici su zatražili ukidanje mađarske (ali i austrijske) uprave i stvaranje srpske narodne vojske, kao i ukidanje kmetskih odnosa, podelu zemlje, te prava na slobodne izbore i slobodu govora i štampe i prava na punu prosvetnu autonomiju. Pozvavši se na srpske privilegije habzburških vladara s kraja 17. i s početka 18. veka, mitropolit Rajačić je izabran za patrijarha. Potom je za vojvodu izabran austrijski graničarski pukovnik Ogulinske regimente Stevan Šupljikac (on će među vojvođanske Srbe stići tek početkom oktobra 1848). Srpski narod je proglašen za politično slobodan i nezavisan pod Domom austrijskim i obštom krunom ugarskom. Konačno, određena je i teritorija Srpskog vojvodstva (ili Vojvodovine Srbije) u koje su ulazili Baranja i Bačka sa bečejskim distriktom i Šajkaškom, Srem sa vojnim granicom, te Banat sa granicom i Kikindskim distrktom. Izabran je i Glavni odbor koji će upravljati narodnim poslovima i organizovati upravu i narodni otpor. Imenovana je i deputacija koja je trebalo da obavesti vladara (austrijskog cara) o odlukama majske skupštine (ujedno su imenovane i delegacije koje su o srpskim odlukama trebale da obaveste Hrvatski sabor i Slovenski kongres u Pragu). Određen je i zvaničan grb Vojvodstva, te njegova (crveno-plavo-bela) zastava, identična zastavi Kneževine Srbije. Skupština je proglasila i politički savez sa Trojednom kraljevinom Hrvatskom, Dalmacijom i Slavonijom.

Na razočarenje Srba njihove zahteve i odluke nije priznao ni austrijski car, kao ni revolucionarna mađarska vlada (koja je skupštinu smatrala nezakonitom, a njene učesnike veleizdajnicima). Podrška je jedino stigla od Hrvatskog sabora i bana Josipa Jelačića, koga je u Zagrebu 24. maja formalno ustoličio srpski mitropolit (izabrani patrijarh) Josif Rajačić. Ipak, uskoro će austrijski dvor, koji je ispočetka bio neprijateljski nastrojen prema početnim težnjama Srba i Hrvata, početi da prihvata njihovo savezništvo, uviđajući nepokolebljivu rešenost Mađara za raskidom državno-pravnih veza sa Habzburškom monarhijom.

Tokom narednih 15 meseci biće vođene krvave bitke između srpskih, hrvatskih i austrijskih trupa protiv mađarske revolucionarne vojske (zanimljivo je da su bački Bunjevci, kao nimalo beznačajan faktor, većinski podržavali mađarsku stranu u ovom sukobu, uprkos bunjevačkoj jezičkoj i krvnoj srodnosti ili istorodnosti sa Srbima i Hrvatima). Nakon propasti Mađarske nacionalne i građanske revolucije, u avgustu 1849. godine, austrijski dvor će, krajem iste godine, ozvaničiti postojanje Vojvodstva srpskog, ali tako organizovanog da nemačka politička, pa i nacionalna prevlast u njemu bude neupitna (Mađarima kao kazna, a Srbima kao “gorka nagrada”).

Odluke Majske skupštine u Sremskim Karlovcima imale su izuzetan značaj za srpski narod na prostoru nekadašnje Južne Ugarske, koji je, prvi put u istoriji, ostvario nacionalnu, političku i teritorijalnu autonomiju u Habzburškoj monarhiji, čime je utemeljen politički putokaz narednim pokolenjima vojvođanskih Srba, koji će, 70 godina kasnije, kao krajnji ishod imati prisajedinjenje Vojvodine Kraljevini Srbiji, krajem novembra 1918. godine (tada već i uz punu podršku bačkih Bunjevaca), i odmah potom priključenje novoosnovanoj Kraljevini Srba, Hrvata i Slovenaca – prvoj zajedničkoj južnoslovenskoj državi u istoriji.

Na kraju moramo reći da nisu svi učesnici Majske skupštine delili oduševljenje njenim odlukama, a posebno ne stariji intelektualci, kao ni predstavnici severnijih srpskih opština u Ugarskoj. I Somborci su isprva bili uzdržani prema srpskim nacionalnim zahtevima. Ovdašnji Srbi, povedeni stavom starijih i iskusnijih somborskih srpskih prvaka, smatrali su da je najbolje da Srbi u ovim događajima ostanu mirni, te da ne produbljuju sukobe s Mađarima (naravno, bilo je i među somborskim Srbima onih koji su otvoreno podržavali ideje Srpskog pokreta, pre svih senator Luka Stojačković, njegov sin Aleksandar, kao i Bogdan Bikar i Bogoljub Atanacković, mladi Somborci iz kruga Svetozara Miletića). Na poziv Srpskog pokreta da pošalju svoje predstavnike na Majsku skupštinu u Sremskim Karlovcima, poslat je samo jedan izaslanik somborskih Srba (advokat Jovan Radosavljević), koji je skupštinu napustio pre završetka zasedanja, te nije dao saglasnost za proklamovano osnivanje Vojvodstva srpskog. Oprez somborskih Srba izazvao je osudu, koja se posebno snažno ogledala u člancima beogradskih „Srbskih novina“. U više puta ponovljenim uvredama ove novine su pisale da su Somborci izdali nacionalne interese, kako Sombor nije više varoš srpska i da u njemu nema 13.000 Srba, no 13.000 nula (istovremeno, spevana je među bačkim Srbima i rugalica: Zaplavila zora ot Sombora, / Sombor hoće da se pomadžari, / a Sentomaš da se militari!). Ipak, većina somborskih Srba bila je iskusna u trezvenijem političkom pristupu prilikom odbrane svojih stavova. Iz tog razloga su i smatrali da je deklarisan srpski program zapravo prekomerni nacionalni romantizam koji, u susretu sa identičnim mađarskim nacionalnim očekivanjima, neizbežno vodi, ne ka rešenju, već ka oružanom sukobu. Takav scenario Somborci nisu podržavali. Sličan stav, oplemenjen humanizmom, provejavao je i među pojedinim viđenijim Srbima tog vremena, poput vladike budimskog Platona Atanackovića, pa i samog vojvode Stevana Šupljikca, koji je smatrao da Srbi treba da se pomire s Mađarima, a da Mađari potvrde i prihvate postojeće srpske carske privilegije. Tek će bezrazložno nasilno i uvredljivo postupanje mađarskih vlasti prema većinskim somborskim Srbima, u leto 1848. godine, ovdašnje Srbe nepovratno gurnuti u zagrljaj ideja Srpskog pokreta iz 1848. godine.

M. S.