DVA BAČKA PEČALBARA U AMERICI POČETKOM 20. VEKA

Kao i mnogi drugi osiromašeni stanovnici Bačke svih narodnosti, jedan somborski Bunjevac i jedan stanišićki Srbin odlučili su 1906. g. da izlaz iz dugogodišnje nemaštine pronađu u odlasku na rad u Ameriku. Trend iseljavanja u SAD pokrenut je u Bačkoj početkom 20. veka (od 1904), a kulminirao je 1907. godine, kada se sa prostora Bačko-bodroške županije u SAD iselilo oko 12.000 mahom mlađih muškaraca, koji su tamo radili na najtežim poslovima (u rudnicima, kao građevinari, te po čeličanama i fabrikama). Odlazak u Ameriku nije bio jednostavan. Trebalo je da se plati vozna karta od Sombora do Rijeke, kao i brodska karta od Rijeke do Njujorka, a trebalo je imati pri sebi i određen minimalni iznos za ulazak u SAD od 50 dolara, mada su američke vlasti tolerisale i manje iznose. Useljenik je morao na ulazu u SAD da naznači ime i tačnu adresu garanta za svoj smeštaj (obično su to bili ranije useljeni rođaci ili prijatelji, koji su, najčešće, obezbeđivali i pozajmicu za troškove putovanja). Ukupni troškovi odlaska u SAD iznosili su oko 400 kruna ili nešto preko 80 dolara (odnos ugarske krune i američkog dolara bio je 1906. g. 4,92 krune za jedan dolar). Mada je dolar bio skoro pet puta jači od krune, njegova kupovna moć u SAD bila je tek nešto veća od dve krune u Austrougarskoj. Dnevnice u SAD za kvalifikovane radnike, odnosno zanatlije (posebno za stolare i bravare), iznosile su i do pet dolara, ali dnevnice nekvalifikovanih radnika (a takva je bila većina useljenika) kretale su se na nivou od oko jedan i po dolar. Većina pečalbara mogla je da uštedi novac samo ako bi život u SAD ograničila na najnužnije potrebe. Ipak, odlazilo se u Ameriku masovno, sa namerom iseljenika da se posle četiri ili pet godina provedenih u SAD vrate kući. Mnogi od njih vratili su se i ranije, bez značajnije ušteđevine.

U Ameriku se plovilo prekookeanskim parnim brodovima od riječke do njujorške luke, a plovidba je trajala nepune tri sedmice. U Njujorku, na ostrvu Elis, useljenici bi bili evidentirani i pregledani, te su, ukoliko prođu zdravstvene i administrativne provere, mogli da nastave ka svom odredištu (najčešće su to bila američka industrijska središta poput Pitsburga, Čikaga, Sinsinatija i Klivlenda, odnosno njihovo okruženje). Bilo je to vreme brzog i vidnog američkog ekonomskog i privrednog uspona u doba predsedništva Teodora Ruzvelta (jednog od četvorice predsednika čije su glave uklesane u stenama čuvenog Maunt Rašmora), te je Amerika predstavljala spasonosnu destinaciju za osiromašene Irce, Italijane, Nemce, Poljake, Mađare, Južne Slovene, Grke, Ruse i druge evropske narode, koji su masovno dolazili brodovima pristiglim u njujoršku luku, prolazeći kroz Imigracioni centar na ostrvu Elis (Ellis Island).

U martu 1906. g. u Ameriku se uputio Lazar Bošnjak, somborski Bunjevac, sin Stipana Bošnjaka i pl. Julijane rođ. Strilić, rođen u Somboru 1869. godine. Na prigradskom salašu Gradini ostavio je suprugu Amaliju rođ. Bašić i desetogodišnju ćerku Anu (stanovao je prvobitno u Balvanovoj ulici, današnjoj Sv. Save, u predgrađu Banat – današnje Mlake, a potom na salašu u Gradini br. 103). Nakon putovanja vozom od Sombora do Rijeke, Lazar se 15. marta 1906. g. ukrcao na prekookeanski brod „Panonija“ kojim je otplovio prema Njujorku. U njujoršku luku brod je stigao nakon 18 dana plovidbe, 2. aprila 1906. godine.

U putnoj listi američke imigracione službe, sa imenima putnika pristiglih brodom „Panonija“, zabeležen je pod br. 27 Lazar Bošnjak (Bosnyak Lazar), star 37 godina, muškog pola, oženjen, po zanimanju zemljoradnik, bez znanja čitanja i pisanja na engleskom jeziku, doputovao iz Ugarske, po narodnosti upisan kao Mađar (teško da bi iko od američkih imigracionih službenika shvatio nacionalni pojam „Bunjevac“), iz grada Sombora, a odredište na koje se zaputio bio je gradić Kenal Dover (Canal Dover) u saveznoj državi Ohajo. Lazar je sam platio putnu kartu do Njujorka, a kod sebe je imao iznos od 15 američkih dolara. U Kenal Dover je dolazio kod ranije pristiglog useljenika Danijela Išpanovića. Nažalost, rubrike sa ličnim opisom putnika (visina i izgled) u ovoj listi nisu bile popunjene.

Industrijski gradić Kenal Dover (od 1916. g. ime grada je samo Dover) imao je 1906. g. oko šest hiljada stanovnika i nalazio se stotinjak kilometara južno od Klivlenda i na istoj udaljenosti zapadno od Pitsburga. U gradu su, osim ostalog, postojale čeličana, pilana i rudnik, i verovatno je Lazar bio zaposlen u nekom od ovih industrijskih objekata. Ipak, u SAD Lazar se nije dugo zadržao, svakako ne više od dve godine. Početkom aprila 1908. g. preminula je u 38. godini života njegova supruga Amalija, a on se, nešto pre ili nakon toga, vratio u Sombor, gde se već 8. juna 1908. g. ponovo oženio 15 godina mlađom devojkom Barbarom rođ. Mihalek (1911. g. iz ovog braka rođen je Stipan Bošnjak, a potom su rođeni i njegov brat Antun, te sestre Petrona i Julijana). Nastavio je da živi na salašu u salaškom naselju Gradini, a posle Prvog svetskog rata ponovo se doselio u Sombor (imao je kuću u Banatskoj ulici br. 47). Preminuo je u martu 1935. g. nesrećnim slučajem, padnuvši s kola.

U Ameriku je u jesen 1906. g. odlučio da krene i stanišićki Srbin Milan Stepanović, sin Milutina Stepanovića i Julijane rođ. Radonić, rođen u Stanišiću (selu 20-ak kilometara severno od Sombora) 1874. godine. Bio je oženjen Danicom rođ. Borđoški, a u trenutku odlaska u SAD imao je šestogodišnju ćerku Đurđevku, četvorogodišnjeg sina Mirka i dvogodišnju ćerku Melaniju. Kuća „Šijakova“, kako su Stanišićani po nadimku nazivali porodicu Stepanović, nalazila se na samom početku Kakoša (kasnije Ul. Miloša Obilića). Milan se u oktobru 1906. g. uputio vozom od Stanišića do Sombora, pa od Sombora do Rijeke, gde se 18. oktobra ukrcao na brod „Karpatija“ (isti onaj koji će, pet i po godina kasnije, u aprilu 1912, spasavati preživele putnike sa potonulog „Titanika“).

Posle 20 dana plovidbe, brod je 6. novembra 1906. g. uplovio u njujoršku luku. U Imigracionom centru, na ostrvu Elis, sutradan, 7. novembra, sačinjena je lista putnika sa osnovnim podacima. Milan Stepanović (Stepanovits Milan) nalazio se među putnicima prispelim sa „Karpatije“ pod rednim br. 15. Za njega je u listi navedeno da ima 32 godine, da je muškog pola i oženjen, a po zanimanju zemljoradnik. Nije umeo na engleskom da čita i piše, bio je srpske narodnosti, a dolazio je iz Ugarske, iz mesta Ersalaš (kako je Stanišić zvanično nazvan prilikom mađarizacije bačkih toponima 1904. godine) i išao je u gradić Oukmont (Oakmont) u Pensilvaniji. Sam je platio putnu kartu (imao je kartu do Njujorka, ali ne i do konačnog odredišta), a u SAD je ušao sa 31 dolarom u džepu. U Oukmont je išao kod svog ranije doseljenog zeta Milana Borđoškog. Bio je visok pet stopa i sedam i po inča (oko 172 cm), mlečne boje kože, crvenkastog preliva (milch & redrich), tamne kose i plavih očiju, bez osobenih znakova, a napomenuto je i da je rođen u mestu Ersalaš (Stanišić).

Oukmont u koji je odlazio bio je industrijski gradić, sa oko tri hiljade stanovnika, desetak kilometara udaljen od Pitsburga, tadašnjeg središta američke teške industrije (oko 1910. g. Pitsburg je bio osmi grad po veličini u SAD, koji je godišnje davao između jedne trećine i jedne polovine ukupne nacionalne proizvodnje čelika). Prema porodičnom predanju i svedočenju njegove najmlađe ćerke Alinke Grujić rođ. Stepanović, Milan, koji je bio trezvenjak, a osim maternjeg srpskog tečno je govorio mađarski i nemački jezik, postao je uskoro nadglednik u pivari (moguće je da se nalazila u obližnjem Pitsburgu), čiji mu je vlasnik, zadovoljan njegovim učinkom, ponudio da dovede u SAD i svoju porodicu, obećavajući mu i posao za ženu, kao i školovanje dece. U prepisci sa suprugom Danicom ona je taj predlog odbila, izgovarajući se starošću i bolešću njegovih roditelja (svekra i svekrve), koje nije htela da ostavi bez brige i pomoći. Odustavši od te namere, Milan se uskoro vratio iz SAD kući u Stanišić, najkasnije do početka jeseni 1907. godine (o tome svedoči i činjenica da je 1. jula 1908. g. rođena njegova kćer Kristina, koja je osam meseci kasnije preminula). Tako je Milanov boravak u SAD trajao nepunu godinu i ne bi mogao da se nazove uspešnim, niti isplativim, a ukoliko je neku sumu novca zaradio, uštedeo i doneo, taj iznos svakako nije mogao da bude od većeg značaja. Već u leto 1908. g. on je, sa suprugom Danicom, bio u Bizovcu u Slavoniji (nedaleko od Osijeka i Valpova), bez sumnje u nadnici prilikom žetvenih radova, a tu im je i rođeno peto dete (Kristina).

Milan je kasnije dobio još jednog sina (Ozrena, 1911) i još jednu ćerku (Alinku, 1914). Mobilisan je krajem 1914. g. u austrougarsku vojsku i poslat u Galiciju, gde se na Ruskom frontu nalazio do 1918. godine. Nakon Prvog svetskog rata kupio je i preuredio kuću u Karađorđevoj ulici br. 11 u Stanišiću, a neko vreme je radio i kao stanišićki poštar (jedan sin mu je bio u žandarmeriji, a drugi u policiji). Preminuo je 5. maja 1943. godine, u vreme kada su mu sinovi Mirko i Ozren bili u zarobljeništvu.

Somborac Lazar Bošnjak i Stanišićanin Milan Stepanović bili su u SAD u isto vreme (1906-1907) i relativno geografski blizu jedan drugog. Ne znamo da li su se možda negde i sreli. Ali tačno 100 godina nakon njihovog povratka iz Amerike, sreli su se Lazareva praunuka Marija Bošnjak i Milanov praunuk Milan Stepanović, nazvan po svom pradedi. I od tada do danas nerazdvojni su.

M. S.