KAŠTELI KRAJ SOMBORA

U široj okolini Sombora postojalo je nekoliko kaštela ovdašnjih bogatih porodica, mahom zemljposednika i plemića, koji su svojeveremno predstavljali arhitektonski raskošne građevine, a danas su, mahom, ili oronuli i zapušteni, ili sasvim uništeni.

KAŠTEL JURANOVIĆ (na putu Sombor – Bački Monoštor)

Kaštel Juranović podignut je uz samu obalu Velikog bačkog (tada još Francovog) kanala, na putu između Sombora i Monoštora, 1823. godine, a sagradio ga je somborski plemić Anton Krušper mlađi. Prilikom njegove gradnje ovde je pronađen građevinski materijal još iz rimskog vremena. U drugoj polovini 19. veka kaštel je postao vlasništvo imućne somborske porodice Semze, koja ga je 1893. g. prodala Nandoru Vamošeru iz bogate monoštorske jevrejske porodice. Vamošer je kaštel obnovio i donekle izmenio, tako da je u okviru same građevine postojala i jevrejska kapelica, kao i deset soba, a ispod kaštela se nalazio dubok i prostran podrum. Novi vlasnik je uredio i okolno imanje, posadio je park sa tzv. visećom baštom i načinio je bogat ružičnjak. Posle Prvog svetskog rata na prostoru ovog poseda snimani su eksterijerni kadrovi igranih filmova Prve jugoslovenske fabrike filmova, koju je 1923. g. u Somboru pokrenuo naš poznati kinematograf Ernest Bošnjak. Pred Drugi svetski rat naslednici Nandora Vamošera prodali su kaštel Georgu Juranoviću, industrijalcu iz sela Prigrevice kraj Apatina, po kome i danas nosi naziv.  Posle rata posed je nacionalizovan i promenio je svoju pređašnju namenu. Danas je ovo zdanje u funkciji privatnog stambenog objekta. Za kaštel je upućen predlog za proglašavanje i utvrđivanje statusa spomenika kulture.

REDLOV KAŠTEL U RASTINI

Tokom celog 19. veka Rastina je bila u posedu vlastelinske porodice Redl, koja je ovde 1818. g. sagradila svoj dvorac. Dvorac je dograđen oko 1900. g. za barona Redl Lajoša, kada je spojen sa delovima starije katoličke neogotičke crkve. Apsida starog hrama sa krstastim svodovima, kapitelima i lukovima od kamena proteže se do krovnog venca novog objekta. Po svemu sudeći ti delovi su autentični ostaci za sada nepoznatog starijeg objekta, a najverovatnije katoličke crkve. Uklapajući novo u staro, projektant novog objekta se rukovodio oblicima gotskog stila, o čemu govore bočno postavljeni prozori. Doprinos tumačenju da je ovo bio hram, daje objavljena fotografija iz 1905. godine, na kojoj se vidi kapela uklopljena u novi objekat, pre izvršene prepravke. Dvorac je spratni objekat kompaktne, skoro kvadratne osnove, u koji se ulazi naglašenim prilaznim stepeništem. ulazna vrata su uvučena u odnosu na zidnu masu i naglašena plitkim pilastrima koji se protežu dužinom cele fasade i naglašavaju centralni rizalit. Krovne mase su jednostavne, četvoroslivne i doprinose kompaktnosti objekta, a potkrovni venac je isturen i višestruko profilisan. Ovo je jedinstven primer arhitektonskog spoja dela sakralne građevine i dvorca u Vojvodini. Danas se u objektu nalazi Osnovna Škola “Laza Kostić”. Dvorac je proglašen za kulturno dobro.

KAŠTEL PORODICE KOVAČ U RIĐICI

Imre Kovač je 1801. godine kupio vlastelinstvo Riđicu, čime je dobio plemićki status i predikat “od Riđice”. Zidao ga je graditelj iz Baje, Bišof, uz kuluk (prisilni rad) svih podanika na imanju, a završen je i useljen 1806. godine. Dvorac se nalazi na uzvišici sela uz potok Plazović, a oko njega je formiran engleski park po projektu pejzažiste Franje Hitera iz Češke. Zidan je kao slobodno stojeći spratni objekat. Zgrada je koncipirana u duhu poznog baroka kao kompaktan spratni objekat pravougaone osnove, sa naglašenim centralnim rizalitom u kome je smešten reprezentativni ulaz sa altanom u prizemlju. Kordonski i potkrovni venac horizontalno dele sprat i prizemlje, a peta fasada je naglašena trougaonim rizalitom i posebnim krovištem centralnog rizalita (ovaj deo je naknadno porušen). U dokumentima je zabeleženo da je vlasnik imao zamisao da stvori jedan raskošan vlastelinski zamak koji će biti nadaleko čuven i poznat, i koji će posećivati ne samo vlastela nego i ugledni politički i kulturni poslenici, što se kroz njegovu istoriju i događalo. Dvorac su posećivali kaločki nadbiskup Klobušicki Petar, grofovi Radvanji, Karolj Ištvan, Lajoš Košut, Đeri Laslo i mnogi drugi. Zgrada se koristi kao mesna kancelarija, a park je pretvoren u sportski teren i igralište. Zgrada je u lošem stanju i potrebno je izvršiti ozbiljne građevinske radove da bi se vratila reprezentativnost i prvobitni izgled objekta. Dvorac grofa Imre Kovača je proglašeno kulturno dobro.

KAŠTEL „BABA PUSTA“ PORODICE FERNBAH KRAJ ALEKSE ŠANTIĆA

 Dvorac, u literaturi poznat kao “Baba Pusta”, izgradio је 1906/07. g. kraj Šare (kasnije selo Aleksa Šantić) Karolj Fernbah, po projektu mađarskog arhitekte Hikiš Reže. U osnovi namena mu je bila reprezentativna porodična zgrada. Lociran je u središtu danas zapuštenog parka, nekada uređenog po principu engleskih vrtova, kao slobodni objekat sa akcentovanom ulaznom fasadom sa portikom i bočno postavljenom četvrtastom kulom zvonarom. Fasada sa zadnje strane je uređena prema nameni zgrade kao porodične vile, i na njoj dominira polukružna terasa sa balkonom na spratu i prizemlju koja je povezana stepenicama sa parkom. U prostorije na spratu se ulazi iz hodnika prostrane galerije do koje su nekada vodile mermerne stepenice. Neobična je, i s posebnom pažnjom projektovana mala porodična kapela, do koje vodi oslikani ulazni hodnik. Kapela je sa polukružnim apsidom i kalotom oslikanom anđelima. Izrađena funkcionalnost objekta primenjuje se u osnovi i rasporedu prostorija, dok se u oblikovanju enterijera vidi redukovani ornamentalni i stilski repertoar. Arhitekta je na odličan način uskladio aktuelna secesijska načela sa potrebama vlasnika. Porodica Fernbah je imala značajne industrijske objekte i velike komplekse zemlje u Bačkoj, Banatu i okolini Segedina i Mađarskoj krajem 19. i početkom 20. veka. Porodica Fernbah  (braća Jožef, Janoš, Balint, Antal i Karolj) imala je više dvoraca po Vojvodini. Jožef Fernbah je imao dvorac u okolini Apatina koji su kasnije od njega otkupili Dunđerski; Balint je imao letnjikovac u Sonti i na Krivaji; Antal je imao dvorac u Temerinu; Karolj Fernbah je bio vlasnik spahiluka i dvorca u baba Pusti na pustari Šara (Karolj je bio veliki bačko-bodroški župan). Danas, dvorac izgleda veoma loše, a park je zarastao. Dvorac brzo propada čemu doprinosi razvlačenje besplatnog građevinskog materijala. Sa polovine dvorca netragom je nestao krov. Enterijer koji je nekada bio obogaćen raznim materijalima kao što su mermer, drvo, staklo, lusteri, kamin i reprezentativni komadi nameštaja, uništeni su ili razvučeni. Iste sudbine su bile i ikone koje su bile uzidane u zid hodnika koji vodi u kapelu. Kapela je ispisana grafitima. Dvorac je evidentirano kulturno dobro.

(Prema podacima sa: http://www.dvorci.info/dvorci/santic/info.php)