KAKO JE STANIŠIĆ POSTAO VAROŠICA

Selo Stanišić, severno od Sombora, krajem 18. i početkom 19. veka bilo je podeljeno na srpsku i nemačku opštinu (Srbi su u Stanišić naseljeni 1763/64. godine, a naseljavanje Nemaca počelo je 1786. godine). Godine 1800. u selu je zapisano 2.728 stanovnika (1.451 stanovnik bio je rimokatoličke vere, a pravoslavnih i ostalih bilo je 1.277 stanovnika). Uz srpsko i nemačko stanovništvo, u selu su živeli i žitelji mađarske, slovačke, jevrejske i romske narodnosti. Selo je pripadalo Kraljevskoj komorskoj upravi, odnosno nalazilo se u posedu države.

U vreme austrijskog rata sa Francuskom (1797-1801) plemić Franc Redl, koji je u svom vlasništvu već imao obližnji posed Rastinu, zakupio je poreske prihode i ostala kameralna potraživanja za komorsko mesto Stanišić, koje je platio 110.359 forinti i 52 krajcare (kako je ovde reč o veoma visokom iznosu, nejasno je da li se on odnosi na kupovinu poseda, koji će pet godina kasnije i zvanično postati vlasništvo porodice Redl, ili je reč o višegodišnjem zakupu stanišićkih poreskih i komorskih obaveza i davanja). Time je učinjen prvi korak na promeni statusa Stanišića od komorskog ka vlastelinskom posedu.

Poslednji urbarijalni ugovor sa državnim Komorskim provizoratom u Santovu, stanovnici Stanišića potpisali su 29. oktobra 1801. godine, a bio je zaključen za vreme od 1. novembra 1801. do 31. oktobra 1802. godine. Nepunu godinu kasnije, darovnicom austrijskog cara Franca I, komorski posed Stanišić predat je, 2. oktobra 1802. godine, u trajno vlasništvo Emerika i Julijusa Redla i njihove majke Barbare Julije, rođ. baronice Geramb, sinova i udovice pok. plemića Franca Redla od Rotenhausena, koji je još od 1797. g. bio zakupnik stanišićkih poreskih i komorskih obaveza i davanja. U darovnici je naznačen iznos od 110.728 forinti, što je, verovatno, suma kojom je plaćeno vlasništvo porodice Redl nad posedom Stanišić, a koja je veoma slična iznosu navedenom 1797. godine. Od 1802. g. porodica Redl je, kao stanišićka vlastelinska porodica, koristila pečat sa natpisom: Sigilum Domini Sztanitsits 1802 (Pečat gospodara Stanišića 1802).

Prelaskom njihovog sela i seoskog atara u status privatnog vlastelinskog dobra, žitelji Stanišića su, za razliku od dotadašnjeg, mahom korektnog i strogim državnim propisima omeđenog odnosa Komorske uprave prema zakupcima zemlje, bili izloženi ustrojstvu vlastelinstva koje je znatno rigoroznije naplaćivalo desetinu, devetinu, sedminu i petinu od roda i marve, te sprovodilo obavezan kuluk (radnu obavezu). Uvedeno je i fizičko kažnjavanje, koje je bilo posebno ponižavajuće za ovdašnje Srbe, pa je jedan deo srpskih porodica uskoro počeo da se iseljava iz Stanišića, najčešće u Senćanski distrikt u Potisju. Status privatnog vlastelinskog poseda nije umanjio doseljavanje nemačkog stanovništva iz okolnih nemačkih naselja, koje će biti nastavljeno sve do početka dvadesetih godina 19. veka.

Zahvaljujući podsticaju i molbi vlastelinske porodice Redl, koja je od 1808. g. dobila i baronsko zvanje (nesumnjive zasluge za to imala je preduzimljiva udovica Franca Redla Barbara Julija, rođ. Geramb), austrijski car Franc I izdao je 8. marta 1811. g. povelju kojom je Stanišić proglašen za trgovište, odnosno poljoprivrednu varošicu (oppidum). Naselje je dobilo pravo na održavanje dva godišnja vašara (prvi 12. aprila, a drugi četvrtog oktobra), a vlastelinska porodica Redl imala je pravo naplate redovne pijačarine i vašarskih taksi. Posle čina uzdizanja Stanišića u status trgovišta srpska i nemačka opština spojene su u jedinstvenu administrativnu celinu, o čemu svedoči i opštinski pečat iz 1811. godine.

Od ovog vremena Stanišić je imao isti status poput nekih drugih okolnih ili udaljenijih većih naselja na prostoru Bačko-bodorške županije (Baja, Bezdan, Apatin, Kula, Odžaci, Bač, Senta, Bečej, Kanjiža, Palanka, Futog, Temerin i Topola).

Mogućnost prodaje svojih proizvoda na vašarima, kupcima sa prostora cele županije, pospešilo je razvoj zanatstva u Stanišiću. Razvijeno stočarstvo (gajenje goveda i ovaca) predstavljalo je dobru osnovu za neke zanate zasnovane na upotrebi vune i kože, a naseljavanje znatnijeg broja jevrejskih trgovaca, koji su plasirali ove proizvode širom monarhije, kao i razvoj lokalnog tržišta, do koga je došlo naglim povećanjem broja stanovnika Stanišića, uticali su kako na bujanje zanatskih radnji, tako i na opšti napredak Stanišića. Svega četiri godine posle dobijanja statusa trgovišta ili varošice, stanišićke zanatlije dobile su carsku cehovsku privilegiju, a među cehovima obuhvaćenim ovom privilegijom nalazili su se stolarski, čizmarski, šeširdžijski, bojadžijski, kovački, bravarski, pekarski, tkački i krojački ceh, kao i zaseban ceh krojača mađarskih kaputa.

Status varošice i sedišta opštine Stanišić je imao sve do Drugog svetskog rata (opštinsko sedište bio je do početka šezdesetih godina 20. veka).

Milan Stepanović