Prema svom geografskom položaju i svojoj delatnosti, Gradska kuća je puna dva veka predstavljala najvažnije središte Sombora, a svojim oblikom i prepoznatljivo arhitektonsko znamenje grada. Ovo zdanje, koje gleda na dva najveća gradska trga i podjednako je udaljeno od pravoslavne Svetođurđevske crkve i rimokatoličke crkve Sv. Trojstva, nastalo je na mestu ukrštanja glavnih puteva, koji su, Glavnom ulicom, vodili od juga ka severu, a Čitaoničkom ulicom (kao nastavkom Lenčanskog puta) i ul. Laze Kostića (kao prethodnicom Apatinskog puta) od istoka ka zapadu .
Prva somborska Gradska kuća (ili Magistrat) podignuta je na temeljima nekadašnjeg zdanja grofa Jovana Janka Brankovića, koji je, od 1717. do 1734. godine, bio kapetan ovdašnjih graničara. Čeoni deo prvobitno prizemnog Brankovićevog kaštela ili dvora, kako su Somborci nazivali njegovu kuću, nalazio se na mestu današnje istočne strane Gradske kuće i bio je okrenut ka Trgu Sv. Đorđa. Prema opisu Nikole Vukićevića (1830-1910), pedagoga, pisca i dugogodišnjeg upravnika somborske Preparandije, istočno i južno krilo zgrade, u kojem su se nalazile kancelarije, sala i stan kapetana Brankovića, bili su uzdignuti u poređenju sa zapadnom i severnom stranom, a građeni su od jakog i tvrdog materijala, sa dubokim podrumima. Sa severne i zapadne strane (prema današnjoj pijaci i Trgu Sv. Trojstva) zgrada je bila zidana u orijentalnom stilu i pokrivena daskama (šindrom), a pred njom se protezala duga daščana veranda – prostor koji je služio za zanatske i piljarske radnje. Iza ovog „bazara“ (na prostoru današnjeg trga Sv. Trojstva) tekao je rukavac Mostonge, preko koga je most vodio na livadu. Odatle, sve do kraja šanca (do današnjeg hotela), prostirale su se konjušnice, staje i tzv. „zverinjak“ kapetana Brankovića, u kome je bilo i divljači, na koju je pazio lovočuvar (jedan Čeh u službi kod kapetana Brankovića).
Nakon što je kapetanova udovica Marija Branković, u maju 1749. godine, porodično zdanje prodala Magistratu tek proglašenog slobodnog i kraljevskog grada Sombora za 500 forinti, ovde je, u avgustu iste godine, svečano postavljen, kako navodi letopis somborskog franjevačkog samostana, kamen temeljac za novu Gradsku kuću. Najverovatnije da dotadašnja kuća kapetana Brankovića nije u potpunosti bila porušena, već je na njenim osnovama samo dograđeno novo zdanje Magistrata (Nikola Vukićević piše da je kao dečak, prilikom zidanja zapadnog dela Gradske kuće [1842] držao u rukama velike opeke sa natpisom Comes Joannes Brankovich, izvađene sa razvaljenih delova starog zdanja). Prema zapisu somborskog sveštenika i istoričara Konstantina Kostića, još se tridesetih godina XX veka, prilikom kopanja u dvorištu Gradske kuće, nailazilo na široke temelje Brankovićevog zdanja, sa jakim i zdravim opekama veličine 36x17x18 cm, na kojima su se raspoznavali inicijali C[omes] J[oannes] B[rankovich]).
Gradska kuća predstavljala je od tog vremena središte političkog i administrativnog života grada, u kome su se nalazila sva izvršna i zakonodavna tela gradske vlasti (Magistrata), kao i svi nosioci upravnih zvanja – Unutrašnji senat, Spoljašnji senat, veliki sudija (gradonačelnik), gradski kapetan, beležnik, blagajnik, mernik ili gruntovničar, kao i sve gradske administrativne službe, a ovde je zasedalo i šezdesetočlano Opštestvo (skupština) slobodnog i kraljevskog grada Sombora na čelu sa narodnim tribunom. U Gradskoj kući održavane su redovne sednice Magistrata, koji je neposredno rukovodio svim segmentima života grada.
Sednice Magistrata održavane su po feudalnom protokolu. Senatori nisu smeli da sednu na svoja mesta pre ulaska prvog sudije (gradonačelnika) i tek kada bi on seo, i ostali članovi Unutrašnjeg i Spoljašnjeg senata mogli su da sednu i počnu sa radom. U proceduri rada (diskusije, odlučivanja i izjašnjavanja) striktno je sprovođen redosled starešinstva (ne po godinama života, već po dužini senatorskog staža). Rasprava je morala da protekne u miru i bez nadvikivanja, a glasalo se pojedinačnim izjašnjavanjem svakog člana Magistrata. Po završetku sednice senatori su ostajali na svojim mestima dok prvi sudija ne napusti dvoranu, a prilikom njegovog izlaska su, u znak poštovanja, svi senatori i svi prisutni ustajali. Dvoranu su napuštali po redosledu starešinstva.
Na skici Somborske Svetođurđevske crkve iz 1763. g. ucrtana je i Gradska kuća, odnosno Magistrat ili Gradski sud (Curia Civitatis), sa pročeljem okrenutim prema Svetođurđevskoj crkvi (na krovu pročelja Gradske kuće bio je postavljen krst) i nešto manjim istočnim krilom zgrade. Detaljaniji plan somborske Gradske kuće sačinila je 1792. godine, radi potrebnih popravki, Kraljevska ugarska zemaljska građevinska uprava. Na planu je prikazan tlocrt prizemlja i sprata, presek zgrade i njeno pročelje. Gradska kuća je ovde predstavljena kao jednospratnica, sagrađena u obliku ćiriličnog slova Г. Ovaj plan potvrđuje Vukićevićev opis osnove nekadašnjeg dvora kapetana Brankovića, a izgled Gradske kuće, predstavljen na planu, već ima prepoznatljivost kasnije arhitekture ovog zdanja čija fasada, iako je posedovala odlike baroka, ima jednostavnu deokorativnu plastiku, sličnu mnogim drugim administrativnim zgradama na prostoru Habsburške monarhije tog vremena.
U prostorijama Gradske kuće, osim sednica Magistrata i izabranog Opštestva, povremeno su, sve do izgradnje zdanja Županije, održavane i sednice skupštine Bačke (od 1802. g. Bačko-bodroške) županije. Pred Gradskom kućom, sa istočne strane, prema Svetođurđevskom trgu, bio je 1773. g. postavljen „stub srama“, o koji su bili vezivani kažnjenici kojima je izrečena kazna šibanjem. Stub je uklonjen 1848. godine, kada je zabranjeno telesno kažnjavanje.
Još od vremena somborskog kapetana Jovana Janka Brankovića sveštenici Svetođurđevske crkve su, na praznik Bogojavljenja, nakon vodoosvećenja, u svečanoj litiji išli od crkve do Gradske kuće, i tu bi, bogojavljenskom vodicom, osvetili sve prostorije zgrade, nakon čega se litija vraćala u crkvu. Ovaj običaj se zadržao duže od dva veka, sve do Drugog svetskog rata.
Već početkom 19. veka počelo se u Somboru razmišljati o izgradnji nove Gradske kuće jer je dotadašnje zdanje postalo premalo za povećan broj činovnika i pomoćnog osoblja zaposlenog u gradskoj administraciji (1813. g. bilo je već oko stotinu zaposlenih). Prvi arhitektonski plan novog zdanja načinio je u decembru 1811. g. somborski arhitekta i graditelj Franc Gfeler (1779-1833), a zatim je 1830. i 1840. g. još dva završna plana načinio njegov sin Karl Gfeler (1810-1872).
Sudeći prema Gfelerovim planovima, izgradnja nove Gradske kuće odvijala se etapno, a njeno preuređivanje i dograđivanje započelo je i trajalo, prema zapisima Antala Mindsentija i Konstantina Kostića, još tokom dvadesetih i tridesetih godina XIX veka. Mindsenti, u svom opisu Sombora iz 1831. godine, navodi da je Gradska kuća lepa jednospratnica četvrtastog oblika, koja se nalazi u samom središtu grada (na sredini pijace), ali da, kada je on boravio u gradu, još nije bila završena. On navodi i da su se na sve četiri strane prizemlja Gradske kuće nalazile prodavnice, te da će ovo zdanje, kada bude završeno, predstavljati jednu od najlepših gradskih kuća na prostoru Ugarske. Prema zapisu iz zemljišne knjige, somborska Gradska kuća prostirala se 1837. g. na prostoru veličine 872 kvadratna hvata.
Do 1842. g. sagrađen je zapadni deo Gradske kuće, sa tornjem, čime je ovo zdanje konačno bilo potpuno završeno, a njegovo središte i pročelje bili su premešteni sa dotadašnjeg istočnog dela i Trga Sv. Đorđa, na zapadni deo zdanja i Trg Sv. Trojstva.
Izgrađena u stilu neoklasicizma, nova jednospratnica Gradske kuće imala je pravilnu kvadratnu osnovu, a u pročelju je podignut toranj, pod kojim se nalazi izražen ispad sa stubovima i prostranim balkonom. Severna i južna fasada zgrade bile su arhitektonski istovetne, sa plitkim reljefnim okvirima oko prozora. Na istočnoj strani Gradske kuće fasada je imala ispad, sa uskim i dugačkim balkonom pod kojim se nalaze po dva para dorskih stubova. Iznad balkona, sa istočne strane Gradske kuće, znatno kasnije, posle Drugog svetskog rata, dodat je trouglast front, sličan onom sa zapadne strane zgrade (iznad trouglastih frontova, na ispadima sa istočne i zapadne strane Gradske kuće, krajem šezdesetih godina XX veka rimskim brojevima upisane su godine MDCCXVIII i MDCCCXLII, koje označavaju godinu nastanka starog Brankovićevog zdanja i godinu završetka izgradnje nove zgrade). Sa zapadne i istočne strane Gradske kuće nalazile su se masivne ulazne drvene kapije. Prve opravke novog zdanja Gradske kuće usledile su oko 1854. godine, kada je Karl Gfeler podneo predračun u iznosu od 2.704 forinte, koliko je koštalo krečenje zgrade, opravka kanalizacije, drvenarije i pretresanje krova. Krov je stavljen pod novi crep 1856. godine, kada je za tu namenu, preko Ištvana Farkaša, nabavljeno 25.000 komada prvoklasnog crepa.
Svečanu salu Gradske kuće uredio je 1851. g. arhitekta Karl Gfeler (sala je ponovo uređena i 1855. godine). U njoj su održavane sednice gradskog Magistrata i Skupštine grada, ali i sva značajnija društvena i kulturna događanja, balovi i priredbe (stolice za sednice Skupštine u Velikoj Sali Gradske kuće, kupljene su tek 1869. godine, a dotle su za zasedanja pozajmljivane klupe iz Srpske pravoslavne crkvene opštine, koja se nalazila u susednoj palati In foro). Sala je uređivana i ukrašavana i krajem sedamdesetih godina XIX veka, a za tu namenu članovi somborskog Vatrogasnog društva darovali su 1878. g. gradu iznos od 495 forinti, kao prihod sa svoje zabave. U ovoj sali je novembra 1918. g. izvršena primopredaja grada između dotadašnjih austrougarskih vlasti i predstavnika srpske kraljevske vojske.
Na tornju Gradske kuće stalno su dežurali vatrogasci (do 1872. g. troje, a od tada šestorica vatrogasaca, u dvosatnim smenama) a od 1879. g. postavljeno je ovde i zvono za uzbinjavanje. Na spratu se nalazio prostor za gradsku upravu i činovništvo. Dvorište je služilo kao spremište vatrogasne opreme i štala za konje. U zgradi su bili smešteni Arhiv grada i Gradska biblioteka (njeno premeštanje predlagala je 1864. g. gradska kapetanija kako bi mogao da bude proširen gradski zatvor, ali je ona, ipak, ostala ovde sve do 1920. godine), a od 1852. g. i Sreski sud. Neko vreme su, tokom pedesetih godina XIX veka (od 1853), na spratu Gradske kuće bila smeštena i odeljenja Niže realne škole.
Lokale u prizemlju zgrade somborski Magistrat je izdavao u trogodišnji zakup, pa je zabeleženo da se 1861. g. ovde nalazi 13 prodavnica, a svega dve godine kasnije 17 prodavnica – četiri lokala su napravljena naknadno preuređenjem prostorija dotadašnjeg gradskog zatvora, koji se nalazio u prizemlju zgrade. Osim ostalih, u podnožju Gradske kuće nalazila se pekara, brašnara, tekstilna radnja, obućarska radnja, mešovita prodavnica (špeceraj), gvožđara, knjigoveznica, štamparija Manojla Partlića, galanterija „Beli gusak“ itd. Sve do druge polovine 19. veka Gradska kuća je predstavljala i trgovačko središte grada, kada, zbog izgradnje brojnih novih zdanja sa trgovinama u prizemlju, Glavna ulica preuzima primat u ovoj oblasti. Sve do polovine 20. veka, ispred istočne strane Gradske kuće nalaziće se središnji pijačni prostor.
Novi plan adaptacije unutrašnjosti Gradske kuće načinio je 1889. g. gradski mernik Milan Grgurov, a u sklopu obnove ovog zdanja trebalo je, prema planu Milana Grgurova i Lasla Saboa iz 1892. godine, da bude dozidan i preuređen i toranj Gradske kuće (prve popravke na tornju radio je već 1853. g. zidarski majstor Toma Štelcer), ali se od toga odustalo, pa je toranj ostao u nepromenjenom obliku (toranj je neznatno izmenjen tek krajem tridesetih godina XX veka, kada je njegova jabuka sa gromobranom donekle izdignuta i smeštena na novo postolje). Prema sačuvanim planovima s početka 20. veka, odnosno iz 1914. i 1916. godine, somborska Gradska kuća trebalo je da bude temeljno prepravljena u stilu secesije, ali, zbog Prvog svetskog rata, do prepravki nije došlo, te je tako sačuvano neoklasicističko zdanje iz 1842. godine.
Posle Prvog svetskog rata, osim gradskih vlasti, u Gradskoj kući bili su smešteni Opštinski sud i policijsko predstavništvo, a krajem 1938. g. somborske gradske vlasti razmišljale su o dogradnji još jednog sprata na Gradskoj kući, do čega, ipak, nije došlo (planove dogradnje načinio je inž. Svetozar Krotin). U Velikoj Sali Gradske kuće priređivani su u međuratnom periodu koncerti, a krajem 1932. g. ovde je priređena i izložba slika već afirmisanog somborskog slikara Milana Konjovića.
U vreme okupacije (1941-1944) u Gradskoj kući se nalazila mađarska Vojna komanda, a zatim i civilna gradska vlast. Odmah po oslobođenju 1944. godine, ovde se nalazila Komanda mesta, kao i Gradski narodnooslobodilački odbor. Sedište lokalne samouprave nalazilo se u Gradskoj kući sve do 1962. godine, kada je, posle 213 godina, preseljeno u zdanje Županije. Posle preseljenja gradskih vlasti u Gradskoj kući bile su smeštene kancelarije društveno-političkih organizacija, a od početka sedamdesetih godina 20. veka i kancelarije „Somborskih novina“, kao i Radio Sombora. Godine 1976. na tornju Gradske kuće ugrađena su četiri velika mehanička časovnika, a iste godine obnovljena je i Velika sala Gradske kuće. Fasada i krov ovog zdanja obnovljeni su tokom prve decenije ovog stoleća, kada su sa obe strane zgrade vraćene i velike ulazne kapije. Prednja fasada ponovo je obnovljena tokom 2021. godine.
Na Trgu ispred Gradske kuće uklonjen je 1947. g. spomenik Sv. trojstvu, koji je ispred Gradske kuće stojao od 1774. godine. Trg je, početkom pedesetih godina 20. veka, ozelenjen, a postavljena je i fontana, ali je 20 godina kasnije zelenilo uklonjeno i nastao je današnji trg.
Od 1948. g. Gradska kuća ima status zaštićenog spomenika kulture, a od 1991. g. i status kulturnog dobra od velikog značaja.
Milan Stepanović
