FRANCUSKI PROSVETNI I KULTURNI UTICAJI NA RAD I RAZVOJ SOMBORSKE NORME I PREPARANDIJE, NJENIH NASTAVNIKA I ĐAKA

Tradicija obrazovanja srpskih učitelja u Somboru, koja u kontinuitetu traje 244 godine, utemeljena je osnivanjem škole „Norma“ 1778. godine (sa prvim tečajevima za obrazovanje učitelja), a nastavljena je osnivanjem prve Srpske učiteljske škole (Preparandije) 1812. godine. Neposredni izdanak ovih škola i baštinik njihove duge obrazovne tradicije je današnji Pedagoški fakultet u Somboru. Obe ove škole, koje su utemeljile obrazovanje srpskih učitelja, razvile su se u duhu reformatorskih ideja francuskog prosvetiteljstva. Samim tim, uticaj francuske prosvete i kulture na obrazovanje srpskih učitelja s kraja XVIII i tokom XIX veka bio je znatan, posebno za ono vreme kada nisu postojala razvijena sredstva komunikacije i kada je samo mali broj ljudi bio istinski pismen.

Prvi trag francuskih uticaja na obrazovanje srpske mladeži i budućih učitelja nalazimo već 1787. godine, kada je osnivač i upravnik somborske škole „Norma“ Avram Mrazović (1756-1826), inače oblasni školski direktor za Bačku i Baranju, preveo na srpski jezik i objavio prvo izdanje almanaha „Poučiteljni magazin za decu k prosvešteniju razuma i ispravleniju serdca“ („Poučni magazin za decu za prosvećenje razuma i ispravljanje srca“). Ovaj prvi srpski pedagoški magazin prevashodno je bio namenjen ženskoj deci koja su na isti način kao i muška od Boga obdarena raznim duhovnim sposobnostima, kako piše Mrazović u svom predgovoru, a predstavljao je prevod dela „Le Magasin des enfants“, izvorno objavljenog 1757. godine, poznate francuske prosvetiteljske spisateljice Žane Mari Leprens de Bomon (Jeanne‐Marie Leprince de Beaumont, 1711-1780), omiljene u tadašnjoj građanskoj Evropi. Prve dve sveske Mrazovićevog magazina štampane su u Beču 1787. i 1792. godine (prva sveska je imala 288, a druga 219 stranica), a treća i četvrta sveska štampane su 1800. g. u Budimu na 246, odnosno 244 stranice. Celokupan Mrazovićev magazin za decu, koji je sadržao sve četiri ranije objavljene sveske, štampan je kao jedinstveno izdanje 1806. godine, a ponovljen je 1817. i 1827. godine. Ovaj magazin, nastao prema delu francuske prosvetiteljske spisateljice, predstavljao je, kako navodi istoričar prosvete dr Strahinja Kostić, naše prvo, i za dugo i dosta vremena jedino i najbolje delo koje je bilo namenjeno vaspitanju ženske dece.

I književno delo jednog kasnijeg nastavnika Srpske učiteljske škole (Preparandije) u Somboru Mojseja Ignjatovića (1777-1842) započeto je njegovim prevodom komedije „Agar u pustinji“ francuske književnice i pedagoga Stefani Felisiti de Žanlis (Stéphanie Félicité, comtesse de Genlis, 1746-1830). Ignjatovićeva knjiga štampana je u Budimu 1801. godine, svega 12 godina posle objavljivanja izvornog izdanja.

Učiteljski tečaj somborske „Norme“ pohađao je i Joakim Vujić (1772-1847), kasnije plodan srpski spisatelj, prevodilac i pokretač pozorišnog života u Srba, a svoju prvu knjigu „Rukovodstvo k francuctjej gramaticje vo upotreblenije slaveno-serbskija junosti“ („Priručnik francuske gramatike za upotrebu srpskoj mladeži“), objavio je 1805. godine, kao prevod dela nemačkog romaniste Johana Valentina Majdingera (1756-1822), izvorno objavljenog 1783. g. u Frankfurtu. Ova obimna gramatika francuskog jezika, prva u Srba, štampana je u Budimu na 504 stranice, a priređivač i prevodilac se potpisao kao učitelj francuskog i italijanskog jezika.

Nekadašnji đak somborske „Norme“, kasnije dugogodišnji upravnik somborskih osnovnih škola, gradski kapetan i senator Nikolaj Šimić (1766-1848), inače pisac prve logike u Srba, svoj književni rad započeo je knjigom „Aristej i son Acenira – egipatskaja nravoučitelnaja povjest taže stihi o dolžnosti čestnago čeloveka“ („Aristej i san Acenira – egipatska poučna priča, potom stihovi o dužnostima časnog čoveka“), koju je preveo sa francuskog jezika. Šimićeva knjiga je štampana u Budimu 1806. godine, na 45 stranica.

Đak somborske „Norme“ bio je i Jovan Savić (1772-1813), u srpskoj istoriji poznatiji pod pseudonimom Ivan Jugović. Ovaj izuzetno obrazovan čovek i poliglota, u vreme Prvog srpskog ustanka prešao je u Srbiju i postao sekretar srpske ustaničke vlade, potom i osnivač Velike škole u Beogradu, pa ustanički diplomata, a od 1811. do 1813. g. i ministar prosvete u ustaničkoj vladi. Bio je omiljeni nastavnik budućim znamenitim srpskim književnicima Vuku Stefanoviću Karadžiću i Simi Milutinoviću Sarajliji. Vuk Karadžić je, neko vreme, živeo i u istoj kući sa Ivanom Jugovićem, za koga je zapisao: Francuske je knjige čitao najviše i sila puta, kad je lijepo vrijeme bilo, hodajući po avliji tako zdravo kao da se s kime razgovara, i po svoj prilici je ovo činio, da bi mu se jezik navikao na izgovor francuskijeh reči. Da ne rečem da se nikakav Srbin našega vremena u nauci i razumu ne bi mogao s njime isporediti, ali se jamačno može reći, da je bio iz reda najučenijih i najpametnijih Srba. Jugović, koji je inače svojim idejama i postupcima bio blizak Karađorđu, presudno je uticao i na sadržaj Karađorđevog pisma Napoleonu Bonaparti, od 28. avgusta 1809. godine. Pismo je bilo napisano u časovima velikih srpskih ratnih iskušenja u borama sa Turcima, kada je izostala pomoć ruske vojske. Poslato je francuskom konzulu u Bukureštu, a zatim je dostavljeno i francuskom ministru unutrašnjih poslova, koji se zatekao u Beču. U njemu je bilo reči o srpskim gledištima na buduće odnose sa Francuskom, koje je definisao Ivan Jugović, a u pismu se slavi Napoleonovo oružje i delo širom zemaljske kugle i iznosi se uverenje da je srpski narod dostojan zaštite jedne velike nacije kakva je francuska. Tražeći zaštitu Francuza pred prodorom Turaka, Karađorđe i ustanička vlada su ponudili Francuzima da zaposednu Šabac i druge srpske gradove, što su oni, uz izraženu naklonost za srpsku hrabrost i izdržljivost, ipak odbili da ne bi remetili odnose sa Turskom. I u poznatom Jugovićevom govoru srpskim glavarima iz 1810. godine, provejavaju stavovi francuske Deklaracije o pravima čoveka i građanina.

Kada je 1817. g. potpisom austrijskog cara Franca I u Srpskoj učiteljskoj školi u Somboru osnovana prva biblioteka, najugledniji Somborci poklanjali su knjige za buduće učiteljske pripravnike. Među darovanim primercima tako se našlo i drugo izdanje prvog toma knjige na francuskom jeziku „Nouveau voyage d’ Italie“ („Novo putovanje u Italiju“), štampane 1694. godine, koju je napisao francuski književnik i putopisac Fransoa Maksimilijen Mison (François Maximilien Misson, c.1650 – 1722). Ova knjiga je sačuvana, i danas predstavlja najstariji štampani primerak u zbirci starih i retkih knjiga biblioteke Pedagoškog fakulteta u Somboru, a izložena je u muzejskoj postavci obrazovanja učitelja u Somboru, u zdanju Preparandije. Iz biblioteke nekadašnje somborske Srpske učiteljske škole (Preparandije) ukupno su sačuvane 22 knjige na francuskom jeziku, štampane tokom XVIII i XIX veka, koje su zabeležene i u najstarijim spiskovima knjiga (popisima bibliotečkog fonda) ove biblioteke, iz 1832, 1843. i 1848. godine.

U somborskoj Srpskoj učiteljskoj školi profesor pedagogije, metodike i istorije od 1813. do 1829. g. bio je Dimitrije Isailović (1783-1853), koji je, nakon prelaska u Srbiju, postao lični nastavnik i učitelj francuskog jezika Milanu i Mihailu, sinovima srpskog vladara kneza Miloša Obrenovića. Posle je imenovan i za vrhovnog nadzornika svih škola u Srbiji, a 1842. g. nalazio se među osnivačima Društva srpske slovesnosti – preteče nacionalne akademije nauka, čiji je bio prvi potpredsednik. Isailović je, kao svestrano obrazovan čovek širokog interesovanja, postao i prvi srpski leksikograf i objavio je tri velika rečnika: francusko-srpski, nemačko-srpski i latinsko srpski rečnik. Isailovićev „Francusko-srpski rečnik“ štampan je 1846. g. u Beogradu, na 1.484 stupca, sa četiri uvodne stranice.

U prevodu sa francuskog na srpski, koji je načinio nekadašnji učenik somborske „Norme“ Jovan Hadžić (1799-1864), kasnije poznati srpski književnik, zakonopisac, osnivač i prvi predsednik Matice srpske – najstarije srpske kulturne ustanove – objavljena je 1848. g. u Beogradu, na 41 stranici, dvojezična srpsko-francuska studija „U slavu vladajućeg doma Kara-Đorđa Petrovića i naroda srpskog – A la gloire de la maison régnante de Kara-George Petrovits et de la Nation Serbe“, koju je napisao francuski autor Alfred Vinjeron (Alfred Vigneron d’Angoulême).

Dugogodišnji profesor srpskog jezika i književnosti, istorije i zemljopisa u somborskoj Srpskoj učiteljskoj školi Dimitrije Mita Kalić (1847-1909) preveo je sa francuskog i objavio zbirku odabranih pripovedaka „Ružice“ francuskog pisca za decu Žana Nikolasa Bulja (Jean-Nicolas Bouilly, 1763-1842). Knjiga je bila namenjena devojčicama, imala je 74 stranice, a štampana je 1871. g. u Novom Sadu.

Prvi srpski pedagoški časopis „Školski list“ izlazio je u Somboru od 1866. do 1903. godine i bio je tesno vezan za Srpsku učiteljsku školu, a njegov urednik bio je Nikola Đ. Vukićević (1830-1910), koji je duže od 50 godina bio profesor, a pune 32 godine i upravnik Srpske učiteljske škole u Somboru. U listu je objavljen znatan broj članaka ili priloga o tadašnjoj prosveti u Francuskoj:

• Večernje škole u Francuskoj (12/1867)
• Osnovna nauka za vojnike u Francuskoj (21/1867)
• Osnovne škole u Francuskoj – O stanju škola u Francuskoj (4/1868)
• Nauka o zemljodelstvu u francuskim školama (11/1868)
• Učitelji u Francuskoj (8/1869)
• Opšta francuska učiteljska skupština (5/1881)
• Zakon o višem ženskom obrazovanju u Francuskoj (6/1881)
• Učiteljski kongres u Parizu (10/1881)
• Verozakonska nastava u francuskim školama (16/1881)
• Budžet za javnu nastavu u Francuskoj (1/1882)
• Preustrojstvo osnovne nastave u Francuskoj (22/1882)
• Nastava u Francuskoj (24/1883)
• O vaspitanju slepih u Francuskoj, Plazol de Pontenemu i njegovim stavovima (4/1884)
• O raspravi francuskog pedagoga Greara „O duhu discipline u vaspitanju“ čitanoj na sednici akademije moralnih i političkih nauka (4/1884)
• Narodna nastava u Francuskoj – Narodne škole (5/1892)
• Narodna nastava u Francuskoj – Dečja zabavišta (6/1892 i 9/1892)
• Higijenski propisi u Francuskim školama (8-9/1895)
• Žan de la Sal (Jean de la Salle) – francuski pedagog (11-12/1901)
• Škole u Francuskoj (12/1902)

  

U zbirci starih učila nekadašnje Srpske učiteljske škole u Somboru, koja je izložena u zdanju Preparandije, nalazi se, osim ostalog, i projekcioni aparat, proizveden oko 1900. g. u fabrici „Pathe Freres“ u Parizu. Kućištu aparata (koje je sačuvano, bez optičkih elemenata), pripadao je, kao izvor svetlosti, i električni voltin luk, koji je u potpunosti očuvan. Somborska Srpska učiteljska škola imala je u to vreme izuzetno savremenu zbirku učila iz prirodnih nauka, koja su bila proizvedena u tadašnjim najboljim evropskim radionicama ili fabrikama u Parizu, Minhenu, Pragu, Beču i Budimpešti.

Odmah nakon Prvog svetskog rata (od školske 1920/21) u muškim i ženskim odeljenjima Učiteljske škole u Somboru uvedeno je učenje francuskog jezika, a u nastavi su prvih godina korišćeni udžbenici „Francuska čitanka“ dr Julija Adamovića i „Francuski nepravilni glagoli“ Marka Damjanovića. Tokom sve četiri godine školovanja (kasnije, od 1930/31. g. školovanje je produženo na pet godina) učenici su imali po tri časa francuskog jezika nedeljno (osim na petoj godini, gde su nedeljno imali po dva časa). U nastavi francuskog jezika učenici somborske Učiteljske škole do 1931/32. g. koristili su čitanke od Laval-Petrovića, a kasnije od M. Damjanovića, B. Dimića i, na kraju, od R. Kneževića. Stalno je korišćena i Šareova francuska gramatika, a svih godina trajanja nastave francuskog jezika korišćen je za čitanje na izvornom jeziku i Brinov (G. Bruno) „Le Tour de la France par deux Enfants“, kao i roman „Sans famille“ Hektora Maloa (Hector Malot), te knjiga „Choix des lectures pedagogiques francaises“ Zore P. Karalić. Na žalost, nakon Drugog svetskog rata, u novim političkim i društvenim okolnostima, nastava francuskog jezika na Učiteljskoj školi u Somboru nije nastavljena.

Duh francuske kulture, prosvetiteljskih ideja, pedagoške prakse i naučnih dostignuća provejavao je, manjim ili većim intenzitetom, za sve vreme postojanja somborskih škola za obrazovanje učitelja, od 1778. do 1945. godine, da bi, od tog vremena, pa do danas, taj blagorodni uticaj francuskog duha bio znatno umanjen. Tek 2011. godine, kada je Pedagoški fakultet u Somboru, kao baštinik i neposredni nastavljač prosvetne tradicije somborske “Norme” i Srpske učiteljske škole (Preparandije) postao koordinator TEMPUS projekta Evropske unije „HAMOC“, počela je intenzivnija saradnja sa Univerzitetom „Klod Bernar“ iz Liona i sa tamošnjim Učiteljskim fakultetom (IUFM). Predstavnici tog fakulteta su 2012. g. posetili Pedagoški fakultet u Somboru, nakon čega je 2013. g. usledila uzvratna poseta predstavnika somborskog fakulteta Lionu. Istovremeno, u saradnji sa Francuskim institutom iz Beograda, u zdanju Preparandije, tokom marta 2013. g. organizovana je desetodnevna dvojezična (srpsko-francuska) izložba „Lekcije Marije Kiri“, koja je bila izuzetno posećena i izazvala je veliko zanimanje somborske javnosti.

Milan Stepanović