Prve urbane karakteristike srednjovekovna preteča Sombora, naselje Coborsentmihalj, počelo je da stiče tokom poslednje trećine 15. veka, kada su sagrađeni kaštel s tvrđavom ovdašnje vlastelinske porodice Cobor, a potom i dominikanska crkva s manastirom.
Ubrzo po završetku izgradnje tvrđave, Jovan (III) Cobor pismom se obratio papi Sikstu IV, sa molbom da mu se, zbog lјubavi prema redu braće propovednika i želјe da razmeni zemalјsko za nebesko i prolazno za večno, odobri da na svom posedu Coborsentmihalј podigne manastir za monahe dominikanskog reda. Jedini dominikanski manastir na prostoru Kaločko-bačke nadbiskupije nalazio se tada u Segedinu, a osnovan je 1319. godine. Dominikanski monaški red ustanovljen je početkom 13. stoleća (osnivač reda bio je Sv. Domink de Guzman). Monašku odeću (habit) pripadnika ovog reda činili su bela haljina s belim naplećkom i kukuljicom, te crni plašt sa crnom kukuljicom, kožni pojas i krunica.
Papa je dozvolu za podizanje manastira dao 3. januara 1479. godine, a u tekstu dozvole Jovan Cobor se naziva ljubljenim sinom i gospodarem mesta koje je prvi put zapisano samo sa imenom Cobor (Ioannis Zubor, domini loci de Zubor), a koje je crkveno potpadalo pod bačku biskupiju (Baciensis dioecesis). Potpuni tekst papske diplome ili saglasnosti za izgradnju dominikanskog manastira u Coborsentmihalju objavljen je 1731. godine, u knjizi Antonia Bremonda Bullarium ordines ff praedicatorum sub auspiciis Clementis XII pontificis maximi… (Tomus tertus).
Prema darovnoj diplomi braće Jovana, Emerika i Martina Cobora iz 1481. godine, dominikancima su, za spasenje svojih duša, podigli i darovali crkvu Uspenja Presvete Bogorodice (Uznesenja Blažene Djevice Marije). Ustupili su im i nekadašnju kuriju Andrije Cobora (svog pokojnog brata od strica), sa vrtom i svim zgradama, a darovali su im posede Ivanfalva, Čereteš, sa šumom, ali bez rita kraj Mostonge, naselјe Heteš (današnja Kupusina), sa ritom Sentandraštelek i velikim delom istoimene šume, te sa ribnjakom Kasalaša, kao i delove poseda Orev (vinograd zvan Šipoš) i vinograd Čatar u Baranji. Tekst izvorne darovne povelje iz 1481. god. sačuvan je u overenom prepisu iz 1783. godine.
Kako nema sačuvanih arheoloških tragova dominikanskog manastira i crkve, možemo samo da pretpostavimo da su u arhitekturi coborsentmihalјske dominikanske crkve i manastira bili najverovatnije izraženi elementi gotike. Na ovu pretpostavku upućuje detalj sa mape Volfganga Lacijusa iz 1556. godine, gde je, na mestu današnjeg Sombora (označenog bez naziva), tačno u somborskoj tački trougla Bodrog – Apatin – Sombor, pored latinskog natpisa „Bodroška županija“ (Com. Bodrgoghien), ucrtana građevina skoro identična gotičkoj crkvi u Rackeveu ili Srpskom Kovinu (na dunavskom ostrvu Čepel kod Budima). Nju su, polovinom 15. veka, od ugarskog kralja Vladislava, dobili srpski doseljenici iz Kovina u Banatu, koji su izbegli pred Turcima, a koji su darovanu crkvu, takođe, posvetili Uspenju Presvete Bogorodice.
Kao što je izgradnja kaštela Coborovih sa tvrđavom učinila da Coborsentmihalј bude uzdignut iz svog ruralnog okruženja, tako je i dominikanski manastir, nad kojim su Cobori imali patronatsko pravo (pravo odabira sveštenika, odnosno monaha), izdigao ovo naselјe iznad okolnih trgovišta i sela, kojima su gospodarile često suprotstavlјene vlastelinske porodice. Izgradnjom manastira i crkve u Coborsentmihalјu, Cobori su, očito, težili da uvećaju urbani karakter svog središta time što će ono postati i sedište jednog od monaških „prosjačkih redova“, koji su u srednjovekovnim katoličkim zemlјama, tradicionalno, bili vezani za gradske sredine. Osnovni zadatak dominikanskog reda bilo je propovedanje jevanđelja i borba protiv jeresi, što je zahtevalo kako teološki, tako i opšte obrazovane sveštenike i propovednike (na tome je nastojao još osnivač reda Sv. Dominik), pa su dominikanci, od samog početka rada svog monaškog reda, osnivali škole, univerzitete i biblioteke, te su bili prozvani i intelektualnim redom katoličke crkve. Nesumnjivo da je i dominikanski manastir u Coborsentmihalju, osim urbanog, crkvenog i duhovnog značaja, imao i misiju razvoja prosvetnog života u ovom naselјu, pa je u okviru manastira, verovatno, postojala i radila škola, posle koje su pojedini ovdašnji učenici odlazili, krajem 15. i početkom 16. veka, na studije u Krakov ili Beč.
Ispred crkve dominikanskog manastira u Coborsentmihalјu pročitana je na Cvetnu nedelju, 16. aprila 1514. godine, papska bula, koju je objavio papski legat i ostrogonski kardinal Toma Bakoč, sa pozivom na rat protiv Turaka. Bula je čitana u Coborsentmihalјu, Baču i Titelu – naselјima koja su tada predstavlјala tri najizrazitija urbana središta u Bačkoj i koja su, kao duhovna i crkvena središta, navedena još 1498. godine. Odziv na papsku bulu bio je neočekivano velik, a kako se zborno mesto za područje Bodroške županije nalazilo u Coborsentmihalјu, ovde su se, na Uskrs 1514. godine, okupili mnogobrojni predstavnici nižih društvenih slojeva – kmetovi, pastiri i panduri naoružani batinama, kosama, bodežima i drugim prostim oružjem, koji su odatle krenuli za Bač, gde se nalazilo zborno mesto za celo područje južne Ugarske. Kako do rata sa Turcima, ipak, nije došlo, okupljeni kmetovi su se pobunili, što se izrodilo u veliku seljačku Dožinu bunu, posle koje je porodica Cobor zauvek napustila svoje nekadašnje rezidencijalno središte.
Kako su ubrzo nastupili prodori Turaka (1526, 1529. i 1532) i njihovo konačno osvajanje Bačke (1541), daljih istorijskih podataka o postojanju dominikanskog manastira u Coborsentmihalju nema i verovatno da je je odlaskom porodice Cobor, posle Dožine bune, i manastir prestao da postoji. Iz prve polovine 17. veka potiče kratak zapis o dominikanskom manastiru u Coborsentmihalјu, zabeležen u knjizi De Rebvs Hungaricae Provinciae Ordinis Praedicatorvm, italijanskog crkvenog istoričara Sigmunda Feraria, objavlјenoj u Beču 1637. godine.
Mogući trag dominikanske crkve i manastira nazire se i u izveštaju o poseti Bačkoj beogradskog biskupa i franjevca Matije Benlića, koji je, kao apostolski administrator Južne Ugarske, poslao 1653. g. Kongregaciji za širenje vere u Rimu. U njemu se, osim ostalog, navodi da je te godine u Somboru postojala kapelica u kojoj je obavlјana crkvena služba i koja je posedovala sav neophodan pribor za služenje svete mise. Biskup Benlić izveštava da je 22. avgusta 1653. godine, sa četvoricom franjevca, u Somboru održao službu i propoved, kao i da je tada krizmano 38 muškaraca i 29 žena, pripadnika rimokatoličke veroispovesti. Još jedna pojedinost vredna pažnje nalazi se u Benlićevom kratkom opisu Sombora, za koji on u svom izveštaju napominje da se nalazi na dan hoda od Bača, kao i da u njemu postoji palata nekadašnjeg kaločkog nadbiskupa, dostojanstvena i lepa građevina, koju Turci drže u svom posedu i koja, zanemarena, propada. Benlić piše i da je srušena polovina nekadašnje crkve, a da su u njenoj drugoj polovini smešteni turski vojnici. U opisanoj somborskoj rezidenciji kaločkog nadbiskupa i ostacima crkve verovatno se prepoznaju nekadašnji dominikanski manastir i crkva. Kaločki nadbiskup je, pre turskih osvajanja, prilikom putovanja između Kaloče i Bača, verovatno odsedao i boravio u Coborsentmihalјu, odnosno Somboru, koji se nalazio na putu između ova dva nadbiskupska središta, a koji je još i u 17. veku beležen kao nadbiskupsko dobro. Moguće je da se na ostatke dominikanske crkve i manastira odnosi i deo zapisa turskog putopisca Evlije Čelebija, koji 1665. godine, prilikom boravka u Somboru, piše kako je ovo naselje u stara vremena predstavljalo veliku varoš, te da se još na mnogim mestima jasno vide ostaci nekadašnjih građevina.
Nakon ovog izveštaja više nema nikakvih zapisa o tragovima srednjovekovne dominikanske crkve i manastira u Somboru. Danas je nemoguće odrediti lokaciju crkve i manastira, osim logičkog naslućivanja da su mogli nastati u blizini kaštela i tvrđave porodice Cobor, za koje samo možemo da pretpostavimo da su se nalazili na mestu ili u blizini nekadašnje turske tvrđave, čije postojanje pouzdano, na osnovu veduta Sombora s kraja 17. veka i mape grada iz 1746. godine, možemo da lociramo u najstariji deo današnjeg Sombora, oko gradske pijace, crkve Presvetog Trojstva i zdanja Istorijskog arhiva.
Milan Stepanović
