BORTANJ – SREDNJOVEKOVNA TVRĐAVA KRAJ SOMBORA

Srednjovekovno naselje Bortanj nalazilo se u Bodroškoj županiji Kraljevine Ugarske, a danas se ovim imenom naziva predeo udaljen desetak kilometara severozapadno od Sombora, između Bezdanskog puta i pruge za Bački Monoštor, na južnom rubu Bezdanske šume. Do turskih osvajanja ovo naselje najčešće je beleženo sa imenom Bartanj, nakon čega se, od druge polovine 16. veka, ustalio oblik Bortanj. Bortanj se nalazio oko pet kilometara istočno od starog županijskog administrativnog središta Bodroga, sa leve strane puta koji je vodio od Bodroga prema Baču, središtu susedne Bačke županije, preko naselja Coborsentmihalj, srednjovekovne preteče današnjeg Sombora.

Najstariji arhivski trag o postojanju ovog naselja potiče s kraja 13. veka. Godine 1290. ugarski kralj Andrija III je, umesto jednog od dotadašnjih poseda u Njitranskoj županiji, darovao Čutinskom manastiru posed Bortanj u Bodroškoj županiji, u najstarijem zapisu zabeležen sa oblikom Borčan ili Borkan (Borcan). Naselje je zapisano i 1323. godine, kada je ovde, kao kraljev čovek (homo regius) zabeležen Jovan, sin Egidija od Bortanja (Johannes filius Egidy de Barthan). Posed Bortanj (Barthan) oduzeo je 25. marta 1347. g. ugarski kralj Ludovik I Ladislavu od Bortanja i njegovim sinovima Jovanu i Petru, zbog razbojništva, a dodelio ga je vlastelinu Bečei Tetešu, koji je u severozapadnim područjima Bodroške županije posedovao i druga vlastelinska imanja. Godine 1367. zapisan je Mihailo zvani Pereš od Bortanja (Micaelis dictus Peres de Barthan), a 1381. g. Nikola sin Bakoa od Bortanja ili Borčana kako je zapisano (Nicol. filius Bakou de Borchan) bio je podžupan Bodroške županije. On je i 1391. jedan od plemića zakletnika na županijskoj skupštini Bodroške županije (Nicolaum filium Bako de Barchan), a u istom dokumentu zapisani su i oglašeni kao lopovi kmet Nikola, sin Petra iz Bortanja (Nicolai fily Petri de Barchan) i kmet Đorđe, zvani Sakalj iz Bortanja (Georgi dicti Sachal de Barchan).

Među nabrojanim plemićima u Bodroškoj županiji nalazio se 1400. g. Andrija, sin Dimitrija od Bortanja, koji je, između 1412. i 1415. g. bio podžupan Bodroške županije (Andreas filius Demetrii de Borcan vicecomites de comitatu Bodrugh). Maroti Janošu, familijaru Đorđa zvanog Pereš od Bartanja, vraćena su imanja nakon pobune protiv kralja, što svedoči dokument iz 1410. godine. Kao plemić i podžupan Bodroške županije zapisan je 1416. i 1417. g. Ladislav od Bortanja (Ladislaus de Barthan). Bortanj (Barthan) je, sa nekolicinom okolnih naselja, pripadao 1430. g. vlastelinu Maroti Janošu. Ladilsav Nađevelđi je 1444. g. iz Bortanja pisao kralju Ladislavu I o pitanjima okolnih poseda i njihovih vlasnika u Bodroškoj županiji. Godine 1448. podneta je tužba kralju protiv Đorđa Pereša iz Bortanja (Georg Peres de Barthan) jer je nasilno zauzeo neke posede u Bortanju (Barthan) i okolnim mestima. Među naslednim vlastelinskim imanjima u Bodroškoj županiji zabeleženi su 1461. g. Bortanj, Piški, Ded, Tatarev, Pasto, Sentđerđ i Varašd (Barthan, Pysky, Deed, Thatharew, Paztho, Zenthgewrg et Warasd). Bortanj (Barthan) i okolna naselja Janoši, Piški, Varašd i Pariš (Janosy, Pisky, Warasd, Paris), pripadali su 1472. g. vlastelinu Ladislavu Nađvelđiju, a 1480. g. Bortanj je u posedu njegove udovice. Podžupan Bodroške županije bio je 1474. g. plemić Petar Kasaš od Bortanja (Petrus Kazas de Barthan).

Tvrđava u Bortanju podignuta je približno u isto vreme kada i tvrđava u Coborsentmihalju, preteči današnjeg Sombora, a u arhivskim dokumentima najranije se pominje 1475. godine, kada je Jelisaveta, majka ugarskog kralja Matije Korvina, naredila zapovedniku tvrđave Bortanj da se poreske dažbine ne ubiraju na obližnjim posedima Heteš i Papi, već samo u Bortanju (egregiis castellanis castri Barthan nunc in eodem castro constitutis et commo-rantibus in futurumque constituendis et eorundem vicecastellanis necnon nobilibus comitatus de Bodrog salute […] sed alias in propria terra dicti castri Barthan exigi debeat, et per huiusmodi tributi exactionem populis et iobagioni…). Osim stare tvrđave u obližnjem županijskom središtu Bodrogu, sve do druge polovine XV veka nisu postojale tvrđave u drugim naseljima Bodroške županije, a onda se, skoro istovremeno, pominju tvrđave u naselju Bortanj, kao i u susednom Coborsentmihalju, a obe tvrđave nastale su u vreme kada je ugarski kralj Matija, pred stalnom opasnosti od turskih upada, jačao fortifikacije postojećih tvrđava po Sremu, Banatu i Bačkoj. Istovremeno su, i u županijama drugog graničnog pojasa, u koje su spadale Bačka i Bodroška županija, podizani i građeni kašteli i utvrđenja u značajnijim naseljima, što je Bortanj u to vreme, očigledno, i bio. Kao i većina ostalih tvrđava u okolini, i tvrđava u Bortanju najverovatnije je bila drveno-zemljana, sa opkopom i, moguće je, građevinama od opeka unutar tvrđave. Nasip tvrđave je visok i vidljiv i danas.

Naselje Bortanj zabeleženo je i 1503. i 1504. godine, a 1522. g. ovde je na popisu zabeleženo svega osam domaćinstava (svi stanovnici su imali mađarska imena i prezimena). Posede Bortanj (Bartyan), Udvar, Varšad, Baračku, Sentđerđ, Kormoš, Pariš, Tatarev i Piški posedovala je 1536. godine, darovnicom kralja Ferdinanda, Barbara de Varda, koja će naredne godine te posede prepustiti Pustasentmihalji Tomi i Andriji.

Posle konačnog turskog osvajanja Ugarske 1541. godine, Bortanj je naselje u somborskoj nahiji Segedinskog sandžaka, koje su naselile srpske i turske porodice. U Bortanju, koji je zapisan kao sultanov has, zabeleženo je 1570. g. sedam turskih i devet srpskih domaćinstava, sa ukupno 4.633 akči dažbina, a 1578. g. u Bortanju je bilo šest turskih i pet srpskih domaćinstava, ali sa istim iznosom dažbina kao i 1570. godine. Godine 1650. Bortanj (Bortyan) se nalazio na spisku poseda na koje je pravo polagala Kaločka nadbiskupija, zbog čega su stanovnici ovog naselja bili u obavezi da daju nadbiskupiji godišnje dažbine u iznosu od deset forinti i jednog para čizama. Nakon odlaska Turaka 1687. godine, Bortanj više nije zapisan kao naseljeno mesto.

Prilikom ponovnog određivanja granica Bačke i Bodroške županije 1721. godine, Bortanj je naveden kao jedno od naselja u nekadašnjoj Bodroškoj županiji. U opisu iz 1724. g. navodi se da pustara Bortanj pripada posedu obližnjeg sela Pašina Ada, te da je bogata hrastovom šumom.

Komorski mernik Kovač zabeležio je 1763. g. u okolini Monoštora pustaru Bortanj (Bartyan), sa napomenom da se tu nalaze i ruševine zamka, odnosno tvrđave (rudera arcis Barthan). U temeljima srednjovekovne crkve u Bortanju pronađene su rimske opeke koje su pripadale Legiji VI Herculia, načinjene, najverovatnije, krajem 3. ili početkom 4. veka nove ere u okolini današnjeg Bačkog Monoštora ili obližnje Batine – naselja na obali Dunava u Baranji. U Bortanju je kasnije pronađen i rimski kovani novac iz vremena cara Licinijusa (početak 4. veka nove ere).

Godine 1880. desetoro somborskih studenata, koje je predvodio Vilmoš Donoslavić, tragalo je za nestalim županijskim središtem Bodrogom, pa su, u Bezdanskoj šumi, istočno od Bačkog Monoštora, naišli na ostatke tvrđave Bortanj, koje su proglasili za ostatke nekadašnje bodroške tvrđave. Stručnjaci su ubrzo demantovali njihove tvrdnje i objasnili da je reč o poznatim ostacima tvrđave kraj nekadašnjeg naselja Bortanj. Kasnije je (1900) na lokalitetu ove tvrđave pronađena gvozdena kugla težine 25 kg i prečnika 23,5 cm, kao i 40-tak novčića kovanih između 1530. i 1590. godine, a 1901. g. ovde je iskopavanja vršio arheolog Kalman Gubica, pa su, osim kovanica, na prostoru nekadašnje tvrđave pronađene i topovska cev, bodež od jelenske kosti, kao i preko 25 primeraka srednjovekovne keramike (većina ovih nalaza danas je deo zbirke somborskog Gradskog muzeja). Godine 1933. pronađene su tri kugle od spečene zemlje, prečnika 15 cm, a na njivi pod Bortanjem pronađen je i veliki turski zlatnik, prečnika 45 mm.

Prva arheološka iskopavanja kraj Bortanja usledila su početkom 20. veka (1901), kada su pronađeni topovska cev, bodež od jelenske kosti, numizmatički nalazi iz 16. veka (ali i iz razdoblja rimskog cara Licinijusa, s početka 4. veka nove ere) i srednjovekovna keramika. Monoštorski zemljoradnici povremeno su, na njivama oko Bortanja, u vreme poljskih radova, pronalazili delove srednjovekovnog oružja, alatki i konjske opreme. Nova istraživanja usledila su tokom prve decenije ovog veka, a arheološke radove obavila je ekipa arheologa somborskog Gradskog muzeja. Tada je konstatovano postojanje sakralnog objekta (jednobrodne kapele s polukružnom apsidom), sa pratećom nekropolom, kao i tragovi srednjovekovnog naselja, koje se prostire uz ivicu Bezdanske šume. Kod Monoštoraca je sačuvana i legenda a o postojanju velike tučane statue koze, koja se nalazila na ivici šume kod bortanjske tvrđave i koju su monoštorski zemljoradnici koristili kako bi opteretili plug tokom oranja.

O Bortanju je, među obližnjim šokačim stanovnicima Bačkog Monoštora, ostala upamćena stihovana legenda o bilom didi iz Bortanja, koga, prema predanju, Turci prilikom povlačenja, krajem 17. veka, nisu hteli da povedu zbog nekakve kazne, pa je ostao da živi ovde (istorijski izvori, kako je već rečeno, potvrđuju da je Bortanj bio jedno od retkih okolnih somborskih sela u kome su živeli Turci, koji su, inače, većinski živeli u samom Somboru, kao nahijskom središtu, dok su okolna sela i selišta bila u velikoj meri – preko 95% – naseljena hrišćanskim življem). Pesma kaže:

Iđe bili dida iz Bortanja
nosi lulu i duvana
i korpu punu jaja,
ko se smije, taj dobije!

Milan Stepanović